Nakon što su južnoslovenske oblasti (sklavinije) 867. godine konačno prihvatile hrišćanstvo, na hrvatskom primorju i u Duklji otpočeo je talas obnove i izgradnje crkava u predromaničkom stilu. U okviru tog velikog političkog, duhovnog i kulturnog zaokreta, u okolini Skadarskog jezera i dalje ka sjeveru i sjeverozapadu, izgrađeno je više malih predromaničkih crkava. Od svih tih malenih bogomolja, do danas je preživjela jedino podgorička crkva Svetog Đorđa. Zbog toga taj hram predstavlja istinsku dragocjenost i u tom svjetlu treba posmatrati i bestijalni pokušaj njegovog preudešavanja 1931. godine.
Razlika
Pouzdano znamo da je, osim crkve sv. Đorđa, jedna predromanička crkva postojala u selu Sukuruću, a još jedna u Pljoči podno brda Huma, na obali Skadarskog jezera. Predromanički hram je postojao i na Gradini u Martinićima, a najvjerovatnije su takve bile i crkve na Đutezi i na Oblunu.
Ali, Gradina u Martinićima nije najsjevernija tačka do koje je dopro predromanički stil. Takve crkve su građene i mnogo sjevernije. Arheolog Predrag Lutovac je nedavno pronašao jedan predromanički hram na potezu između Ribarevine i Berana. Od ranije je poznata predromanička crkva na Kolovratu. Ovakvi hramovi se, drugim riječima, prostiru duboko u unutrašnjost Crne Gore, sve do njene najsjevernije tačke, udaljene od obale oko 170-180 kilometara. Što nije slučaj sa Hrvatskom, gdje se takve crkve nalaze isključivo u priobalnom pojasu, na najvećoj udaljenosti od tridesetak kilometara. To nam govori da se nakon 867. godine, najveća promjena, s obzirom na prodor predromaničkog stila, dogodila u unutrašnjosti Duklje.
Nenaučnost
Postoji još jedna stvar. Do 1970-tih godina je bila vrlo izražena tendencija da se predromanici pripisuje hrvatski etnički predznak. Pavle Mijović je 1970. godine ukazao na nenaučnost i neodrživost te prakse. Ali, Hrvati su sa time nastavili do danas. U Saboru su kao hrvatsku povijesnu prepoznatljivost i viševjekovnu simboliku, istakli predromanički trostruki preplet (troplet). To, međutim, nije nikakva hrvatska osobenost, jer je troplet JEDNAKO CRNOGORSKI KOLIKO I HRVATSKI. Štaviše, biće da je troplet izvorno potekao sa ovih strana, jer je poznato da su Dukljanski Sloveni i slovenska plemena do Neretve pripadali istom slovenskom korpusu. Dominacija Srba i Hrvata potiče iz kasnijeg doba. Prisvajanju tropleta je pogodovala velika arheološka neistraženost skadarskog basena, a još više decenijsko stvaranje odijuma prema dukljanskoj, prednemanjićkoj baštini, koja je prećutno odbacivana „kao katolička“. Riječ je o istinskom paradoksu, koji ima malo veze s naukom. Kada se u obzir uzmu i obostrani (i srpski i hrvatski) pokušaji da se Dukljani proglase za Srbe ili Hrvate, onda sve počinje da naginje politikantstvu.
Raskoš
Ovako ili onako, do 1970. godine su u opticaju bile arheološke mape na kojima su bili ucrtani samo predromanički lokaliteti na hrvatskom primorju. Crnogorskih predromaničkih crkava nigdje nije bilo, niti ih je ko pominjao. A onda su, polagano počele da izbijaju na svjetlo dana. Jedna po jedna. Na žalost, pokazalo se da je malo toga preživjelo burne vjekove. Ali i to malo što je preteklo do danas, pokazalo je na transparentan način kakav je kulturni ambijent vladao u Duklji između 870. i 1100. godine. Osobito je o tome posvjedočio kameni ukras sa oltarske pregrade iz crkve na martinićkoj Gradini. Ta kamena dekoracija po raskoši može da se mjeri sa najljepšim primjercima predromaničkog reljefa na hrvatskom tlu. Možda je gradinski oltarski ukras za nijansu i raskošniji, reprezentativniji. Sve to ukazuje i na motive graditelja crkve, koji nije žalio sredstva da bi u zaleđu Duklje nadmašio uzore sa primorja. To takođe ukazuje i da su na dukljanskom tlu dostizani najviši umjetnički dometi.
Tugemir
Sve ovo navodimo radi toga da bi približili ambijent u kome je začeta Podgorica. Sada je trenutak da otkrijemo i jedan zagonetan detalj, koji bi mogao biti povezan sa nastankom tog grada. Taj podatak nalazi se u knjizi dubrovačkog pisca Jakova Lukarija, koja je napisana na staroitalijanskom i štampana u Veneciji 1605. godine. Podatak se nalazi na samom početku knjige, na margini, i odnosi se na „dalmatinskog kralja Tugemira“. Bilješka glasi - „Podgoriza edificata da Tugemir“ (Podgoricu je sagradio Tugemir).
Odakle Lukariju ovaj detalj? Njegova knjiga sadrži izvode iz raznih djela. Koristio je i spise najstarijeg dubrovačkog hroničara, takozvanog Anonima, koji je živio nekoliko vjekova ranije.
Razlika
Lukari navodi da je „kralj Tugemir“ bio sin „kralja Silvestra“ i otac „kralja Hvalimira“. Identični podaci o Silvestru, Tugemiru i Hvalimiru, pominju se i u Ljetopisu popa Dukljanina. S tim što se tamo ne navodi da je Tugemir sagradio Podgoricu. Ova razlika je veoma značajna. Dakle, u Ljetopisu nalazimo samo šturu informaciju da je Silvestra naslijedio Tugemir, a Tugemira Hvalimir, dok kod Lukarija imamo i dodatne detalje o Tugemirovom graditeljstvu, o čijem porijeklu nauka nikada nije pružila zadovoljavajuće objašnjenje.
Odakle Lukariju opširniji podaci o kralju Tugemiru
Ukoliko Ljetopis popa Dukljanina predstavlja naš najstariji spis, kako je moguće da u njemu nalazimo redukovani podatak o kraljevima Silvestru, Tugemiru i Hvalimiru, dok kod Jakova Lukarija imamo mnogo opširnije navode? Jedino objašnjenje je da u Ljetopisu podatak o Silvestru, Tugemiru i Hvalimiru predstavlja maksimalno skraćeni izvod iz nekog starijeg i obimnijeg predloška koji je Lukari imao u rukama oko 1590-1600. godine dok je pisao svoje djelo. A to pokreće lavinu pitanja, koja ne spadaju u našu temu.
Milaković
Učeni Srbin Dimitrije Milaković je sredinom 19. vijeka od Jakova Lukarija preuzeo podatak da je Tugemir izgradio Podgoricu. Milaković je 1856. objavio „Istoriju Crne Gore“ u kojoj je naveo da je „dalmatinski kralj Tugemir živio u desetom vijeku“. Odatle su taj podatak preuzeli dr Petar Miljanić (1886), Pavle Rovinski (1891) i Maksim Šobajić (1892). Podatak o Tugemiru i Podgorici pomenuo je i autoritativni Piero Stikoti 1913. godine, navodeći u fusnoti da ga je pronašao u Lukarijevoj knjizi.
Međutim, kritička nauka je u narednim decenijama Tugemira proglasila za neistorijsku ličnost, uz obrazloženje da o njemu nema bilo kakvih nezavisnih svjedočanstava.
Zaobiđeno pitanje
Ovakav rasplet je do krajnosti zakomplikovao priču o prošlosti Podgorice. Jer, od trenutka kada je Tugemir proglašen za legendarnu ličnost, u potpunosti je obesmišljena tvrdnja da je Podgorica izgrađena u Tugemirovo doba, u desetom vijeku - iako bi se to idealno poklopilo sa vremenom nastanka crkve svetog Đorđa. Od tada se, umjesto podatka o Tugemirovoj izgradnji Podgorice, za najstariji pouzdani podatak uzima kotorski dokument o trgovcu Jovanu iz 1326. godine.
Međutim, sa time se ne okončava priča o davnašnjem Tugemirovom poduhvatu. Jer, istoričari su u vezi toga, zapravo, načinili svojevrstan (naučni) gaf. Zaklanjajući se kritičnošću, prećutali su i zaobišli pitanje o razlici između Ljetopisa popa Dukljanina i Jakova Lukarija oko kralja Tugemira? Nauka nikada nije pružila objašnjenje o tome odakle potiče „višak“ podataka koji se nalazi u Lukarijevoj knjizi iz 1605. godine i da li taj „višak“ dovodi u pitanje tvrdnju da je Ljetopis popa Dukljanina „naš najstariji spis“?
Koroneli
Zanemareno je i da Ljetopis i Jakov Lukari nijesu jedini izvori u kojima se pominje legendarni kralj Tugemir. Osamdesetak godina nakon objavljivanja Lukarijeve knjige, zvanični venecijanski kartograf Vinćenco Koroneli je na svojoj mapi, na području Zete, ucrtao napomenu „Podgoriza fab. da Tugemir“. Bilo je to 1688. godine. Ta rečenica je imala isto značenje kao i rečenica „Podgoriza edificata da Tugemir“ koju je Lukari naveo 1605. Jer, Koroneli je skraćenicu „fab.“ naveo u značenju – fabricata. Dakle, edificata ili fabricata, svejedno. Na kartama se ne nailazi često na takvu napomenu. Šta je bila svrha tog neobičnog čina? Kako je rečeno, Koroneli je bio zvanični mletački kartograf i djelovao je u vremenu Morejskog rata. To što je na mapu unesen podatak o Tugemirovoj gradnji Podgorice ukazuje da je taj „kralj“ zbog nečega imao veliki značaj za Veneciju.
Žabljak
Ono što još više uvećava zagonetku je mjesto na kojem je Koroneli ucrtao podatak o Tugemiru. Ta rečenica nije upisana na poziciji gdje se nalazi Podgorica, što bi bilo za očekivati, već, začudo, u neposrednoj blizini Žabljaka Crnojevića. Upisana je na samom ušću rijeke Biševine, koja ističe iz Gornjeg blata i uliva se nakon 500 metara u Šegrtnicu, čineći Karatunu. Ovo nikako nije mogla biti slučajnost. Za tako nešto je morao postojati valjani razlog. Ta napomena kao da je ukazivala na neku povezanost Tugemira, Podgorice i Žabljaka.
Ovo nas uvodi u novi krug priče o Tugemiru. Jer, Dimitrije Milaković je 1856. godine naveo u „Istoriji Crne Gore“ da je pored Podgorice, Tugemir izgradio i Žabljak. Budući da je podatak o Podgorici preuzeo od Jakova Lukarija, prirodna je pomisao da je na istom mjestu našao i detalj o Žabljaku.
Ali, nije tako. Kako ćemo se odmah uvjeriti, kod Lukarija se o Žabljaku govori drugačije od onoga kako je to protumačio Milaković.
Mermerna grobnica
Evo pasusa iz Lukarijeve knjige koji će nam to pojasniti. U njemu se pripovijeda o smrti i sahrani kralja Silvestra:
“Et dopo hauer fatto questo, su soprafatto dalla morte; sepelito in Prapratna. Oue il suo figliuolo Tugemir, che fece la rocca di Podgoriza; Dixabiak li fece molto honorata sepoltura di marmo finissimo”.
U prevodu Darinke Radović, profesorice italijanskog jezika, ovo glasi:
“Nakon toga je preminuo, a sahranjen je u Prapratni. Njegov sin Tugemir, koji je utvrdio Podgoricu, organizovao je, sa velikim počastima, sahranu na Žabljaku u grobnici od najfinijeg mermera.“
Lukari je pored ovoga, na margini, o Silvestru zapisao sljedeće:
“More in Prapatna; li succede il suo figliuolo Tugemir, Podgoriza edificata da Tugemir”.
U prevodu: „Umire u Prapatni, nasljeđuje ga sin Tuđemir; Podgoricu sagradio Tuđemir“.
Od ovoga u Ljetopisu popa Dukljanina nema ni jednog jedinog slova!
Izvor koji nudi podatke o prednemanjićkoj Podgorici
Za nas je najvažnije što Jakov Lukari u svojoj knjizi iz 1605. godine (za razliku od Ljetopisa popa Dukljanina) oslikava ambijent u kome se desila smrt i pogreb kralja Silvestra u mermernoj grobnici, koju je njegov sin Tugemir izgradio na Žabljaku. Riječ je o važnoj arheološkoj indiciji. Jer, poznato je da u nauci vladaju velike nedoumice oko vremena u kome je začet Žabljak. Nema dokumenata koji bi potvrdili da ga je bilo u dukljanskom dobu, ali se nagađa da je još tada bio izgrađen. Kao i u slučaju Podgorice, o postojanju Žabljaka svjedoči znatno stariji dokument, tek iz 1453. godine. Zbog toga bi detalji kao što je Lukarijev pomen mermerne grobnice na Žabljaku, morali biti tretirani kao značajan istraživački putokaz. Međutim, u nauci vlada potpuno drugačija situacija. Podatak o mermernoj grobnici i Žabljaku nikada nije publikovan i prvi put se pojavljuje na ovom mjestu, u jednoj dnevnoj novini. Umjesto da je odavno objavljen u nekoj istoriografskoj studiji.
Prapratna
Lukari je zapisao da je kralj Silvestar preminuo „u Prapratni“. Kontekst pokazuje da se taj toponim može odnositi samo na najstariju dukljansku prijestonicu, čija lokacija nikada nije pouzdano utvrđena.
Dimitrije Milaković je Lukarijevu rečenicu o izgradnji mermerne grobnice na Žabljaku protumačio na način da je Tugemir sagradio Žabljak – taj je podatak 1909. godine preuzeo i objavio Andrija Jovićević. Ali, očito je da se nije radilo o tome. Iz onoga što nudi Lukari, može se zaključiti samo da je na tom mjestu obavljena sahrana i da je radi toga izgrađena grobnica od najfinijeg mermera.
Isforsiranost?
Za nas ovdje to i nije presudno pitanje. Od toga je daleko značajnije oslikavanje istorijskog ambijenta u kome su živjeli i djelovali Silvestar i Tugemir. Navođenje i uvezivanje događaja čiji su akteri bili ta dva vladara, uz pomen ključnih dukljanskih toposa kao što je Prapratna, ukazuje na mnogo širi interpretativni prostor, koji nikada nije iskorišćen. Istoričari su zaključak o Tugemiru po svoj prilici izveli olako. Ne može se izbjeći utisak da je kritičnost u vezi istorijske egzistencije tog „kralja“ bila pomalo isforsirana, bez obzira na odsustvo epigrafskih i drugih svjedočanstava - ovim nikako ne sugerišemo da su takvi argumenti nevažni, već da se prije donošenja zaključaka moraju iscrpiti sve mogućnosti.
Dezinformacija
Ravnodušnost prema Lukarijevim podacima postaje još problematičnija, ako uzmemo u obzir da je prošlost Duklje u proteklim decenijama tendenciozno zanemarivana i prekrivana ideološkim krivotvorinama – što je u protekih desetak godina dobilo još jače mahove. To govori i o nezavidnom stanju naše medievalistike, raspete između ideoloških maštarija i neshvatljive nezainteresovanosti za dubinsko razumijevanje crnogorskog srednjovjekovlja – osobito za početak te epohe. Jedino smo tako i mogli doći u situaciju u kojoj se, s jedne strane, zanemaruju istorijski izvori koji mogu da prodube saznanja o najstarijoj prošlosti sklavinije Duklje, dok se s druge, još pojavljuju (i favorizuju) studije u kojima se nadomišlja kako je Podgorici tobož prethodilo naselje Ribnica. O tome svjedoče knjige “Spomenici kulture Crne Gore” iz 1997. i “Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja” iz 2010. godine.
O toj otužnoj situaciji, takođe, svjedoči i teško shvatljiva činjenica da na ulicama Podgorice već 4-5 godina stoji putokaz koji podatkom da je „tvrđava Ribnica“ postojala u 15. vijeku, dezinformiše građane i turiste.
Neda
Uprkos tome što naša medievalistika decenijama zaobilazi Jakova Lukarija, taj dubrovački pisac će prije ili poslije morati da bude uvažen i uvršten među primarne izvore. Jer, to djelo sadrži znatno više pojedinosti nego „naš najstariji spis“ i to ne samo kada je u pitanju „legendarni“ kralj Tugemir, već i kada je riječ o drugim dukljanskim vladarima. Kod Lukarija se, na primjer, pominje ime supruge Stefana Vojislava, koja je vladala Dukljom nakon njegove smrti najmanje dvije godine. Dok je ta žena u Ljetopisu bezimena, u koja je u Ljetopisu bezimena, Lukari navodi da se zvala Neda, po latinskom Dominika, što je ime koje je dobila prilikom udaje za Stefana Vojislava, kada je morala biti iznova krštena po latinskom obredu. O tome smo opširno pisali na drugom mjestu.
Digitalizacija
Na koncu ove priče navešćemo i ovo. Autor ovih redova je bio u prilici da upozori jednog našeg istaknutog i uticajnog istoričara na značaj Jakova Lukarija, kao i na neophodnost da se njegovo djelo prevede i uvrsti u korpus istorijske literature. Bilo je to 2014. godine. Od tada se u vezi toga ništa nije dogodilo. Ali, što god istoričari preduzimali ili ne preduzimali po tom pitanju, dobra vijest je da su istraživači u prilici da zaobiđu lokalne prepreke i smicalice. U okviru globalnog procesa digitalizacije starih tekstova Lukarijevo djelo je digitalizovano i postavljeno na netu. Zahvaljujući tome taj izvor je opštedostupan. Time su, jednim potezom, zaobiđene i provincijsko-kolonijalne metode prikrivanja izvora.
(Kraj)
