Piše: Slobodan ČUKIĆ
Oko volšebnog „grada Ribnice“ ili „tvrđave Ribnice“ već duže vlada velika zbrka. Uprkos tome što nauka posjeduje čvrste dokaze da naselje ili tvrđava pod tim imenom NIKADA NIJESU POSTOJALI, na ulicama Podgorice i danas možemo vidjeti putokaze sa natpisom “Tvrđava Ribnica XV vijek” - pod čime se misli na tursku tvrđavu, čija je gradnja započeta 1474. godine u vrijeme sultana Mehmeda II.
Depedogen
Natpis “Tvrđava Ribnica XV vijek” je istorijski falsifikat. Jer, dobro je poznato da je turska tvrđava u prvo vrijeme nosila ime Depedogen, u značenju – „onaj koji tuče brdo“. To ime je vrlo precizno odražavalo tadašnju situaciju. Turci su područje Podgorice zauzeli desetak godina ranije, najvjerovatnije početkom 1465, odmah nakon smrti Stefanice Crnojevića, koristeći trenutnu konfuziju. Na takav razvoj događaja ukazuje podatak da se podgorički subaša prvi put pominje 1466. godine. Od zauzeća Podgorice, granica sa teritorijom Ivana Crnojevića išla je koritom rijeke Morače. To je bio i strateški raison d etre za podizanje tvrđave nad ušćem Ribnice. Tada je na tom mjestu prvi put sagrađena jedna utvrda. Mehmed II je njenom izgradnjom htio da se učvrsti na granici sa Ivanbegovom zemljom, kao i da stvori bazu za osvajanje Skadra i Žabljaka, što je sproveo u djelo tokom 1478-1479. godine. Kako dokumenti pokazuju, ime Depedogen je u upotrebi bilo samo par decenija. Utvrda na ušću je u narednim vjekovima nazivana Podgoričkom tvrđavom. Niko je nije zvao „Ribnicom“.
Strategija
Dakle, „tvrđava Ribnica“ na tlu Podgorice nikada nije postojala. Razlog za tu izmišljotinu leži u nečemu drugome. Taj čin zapravo predstavlja zaobilaznu strategiju i pokušaj da se u životu održi deplasirana tvrdnja o postojanju „grada Ribnice“ nad ušćem, u kojem se tobože oko 1113. godine rodio Stefan Nemanja. Ta priča se protezala decenijama, čak i nakon što su arheološka iskopavanja Pavla Mijovića iz 1963. godine pokazala da na ušću Ribnice u Moraču u rano srpsko srednjovjekovno doba, u vrijeme Nemanjinog rođenja, nije bilo „grada Ribnice“.
To što tvorci putokaza nastanak “Tvrđave Ribnica“ smještaju u crnojevićko doba, odnosno u 15. vijek, u prvi mah navodi na pomisao da su prihvatili rezultate arheoloških istraživanja iz 1963. Ali, nije tako. Jer, tu pomisao obesmišljava hokus-pokus kojim je naziv „Ribnica“ nadjenut turskoj tvrđavi Depedogen. Iako se pouzdano zna da nije nazvana „Ribnicom“.
Uzroci i motivi ove zbrke su višestruki. Dio se nalazi u propustima prepisivača starih spisa, dio u brzopletim zaključcima koje su donosili poznati arheolozi, a dio u ideološkoj mitomaniji.
U nastavku donosimo nekoliko bitnih detalja, koji će nam pojasniti kako su se oko turske tvrđave na ušću Ribnice ispredali mitovi i nizale ideološke konstrukcije.
Spuž
Kako je poznato, Stefan Prvovenčani je oko 1216. godine načinio biografiju (žitije) svog oca Stefana Nemanje. U njemu piše da se Stefan Nemanja rodio u zemlji Dioklitiji “v meste rekomem Ribnica”. Žitije je prepisivano tokom vjekova. Original nije sačuvan. Nastariji sačuvani prepis je tzv. Pariski rukopis. Tek će u našem vremenu (1980-1981. godine) biti otkriveno da su drevni prepisivači načinili grešku koja je dovela do velike zabune u nauci.
Prije nego što je to uočeno, objavljeno je nekoliko značajnih podataka.
Vladika Vasilije Petrović u svojoj Istoriji o Černoj Gori iz 1754. godine iznosi podatak da se Stefan Nemanja rodio u Spužu.
Srpski istoričar Panta Srećković 1869. i 1870. godine objavljuje u srpskoj naučnoj periodici zapis iz manastira Voljavča podno Rudnika, po kome je Stefan Nemanja rođen u Spužu. Ta bilješka glasi: „S toga jedva li neće biti najistinskije ono, što sam prepisao u Voljavči: o pervom Stevani Nemanji i rodilsja vo grade Spuž ot otca Bela Uroša i matere Ani...” (“Glasnik Srbskog učenog društva”, sv. 25, Beograd, 1869. 73; “Glasnik društva srpske slovesnosti, sv.17, 1870, Beograd, 225).
Dr Petar Miljanić 1886. godine donosi u „Glasu Crnogorca“ nekoliko podgoričkih legendi o različitim mjestima Nemanjinog rođenja. Iz njegovog članka je vidno da verzija o Nemanjinom rođenju iznad ušća Ribnice predstavlja tek jednu od više verzija, i to sporednu.
Maksim Šobajić 1892. godine, u knjizi „Starine u Zeti“, takođe bilježi narodne verzije o različitim mjestima Nemanjinog rođenja. Šobajić pored podgoričkih predanja, donosi i legendu o Nemanjinom rođenju u Spužu. Iz navedenog se vidi da je predanje o Nemanjinom rođenju u Spužu najsnažnije i najrazuđenije.
Stikoti
U sve ovo prste je umiješao i ugledni Pjero Stikoti. On je 1913. godine u svom poznatom djelu o Duklji, iznio neutemeljenu tvrdnju da se iznad ušća Ribnice u Moraču nalazila antička stanica Birziminijum. Kasniji autori su, prema podacima iz antičkih itinerara, oborili tu tvrdnju. Razdaljine u rimskim miljama su pokazale da se Birziminijum nije mogao nalaziti na ušću Ribnice, već mnogo bliže Skadru. Prema jednoj pretpostavci nalazio se na Samoboru, prema drugoj, u Vuksanlekićima. Prema trećoj, bio je lociran u Zeti.
Doba u kome je izvršena nemanjizacija Podgorice
Piero Stikoti je uživao veliki ugled u nauci. Zbog toga je njegovu pretpostavku da se Birziminijum navodno nalazio iznad ušća Ribnice, bilo lako iskoristiti za neutemeljene tvrdnje da se ispod turske tvrđave Depedogen, kriju ostaci volšebnog „grada Ribnice“ u kojem se navodno rodio Stefan Nemanja. To je došlo do izražaja krajem 1918. godine, kada je Crna Gora okupirana i ubrzo, na sramnoj Podgoričkoj skupštini, razdržavljena i pripojena Srbiji.
Nemanjin grad
Pristalice bezuslovnog ujedinjenja su nakon tog skupa, uporedo sa uklanjanjem crnogorskih državnih znamenja, počele da isturaju velikodržavne srpske simbole. Od tog momenta više nijesu važile one Njegoševe riječi koje je uputio Simi Milutinoviću: „No kršna i siromašna Crna Gora ne haje ni za Nemanje, ni za Murate, ni za Bunaparte; oni svi biše i preminuše, i mač svoj o Crnogorce đekoji opitaše, pa nestaše, a Crna Gora ostade dovijeka i strašnoga suda, u svojoj volji i slobodi; a to ti je u slavi“.
Dakle, ujedinitelji su u novembru 1918. godine u prvi plan izbacili Stefana Nemanju, s tezom da je bio prvi „ujedinitelj srpskih zemalja“. Nemanja je istaknut kao simbol velikosrpske hegemonije. Time je zapravo glorifikovana „ujediniteljska“ uloga regenta Aleksandra Karađorđevića pod čijim je vojno-policijskim režimom Crna Gora od kraja 1918. do kraja 1920. godine bila satrta. Nova marionetska vlast se potrudila da „nemanjizuje“ sve značajnije podgoričke topose, pa je tako desnoj obali Ribnice nadjenuto ime „Nemanjina obala“, a turskoj tvrđavi „Nemanjin grad“.
Izmišljotina
U narednim godinama je nastavljeno sa dogradnjom ovih konstrukcija. Tako je Stanoje Stanojević pisao 1933. godine da se nad ušćem Ribnice u Moraču nalazio Nemanjin dvorac! Ta izmišljotina je čak ušla u udžbenike i učila se u školama kao dokazana činjenica. Maštarija o Nemanjinom gradu, počela je da se obrušava tek početkom šezdesetih. Pavle Mijović je 1963. godine, tokom arheoloških iskopavanja turske tvrđave nad ušćem, ustanovio da na tom mjestu nema tragova „grada Ribnice“. U istraživanju su učestvovali i arheolozi iz Srpske akademije nauka i umjetnosti, koji su na licu mjesta mogli da se uvjere da na tom mjestu nema tragova „Nemanjinog grada“.
Mihailo Dinić
Vijest o Mijovićevom otkriću je, bez sumnje, prostrujala brzinom svjetlosti. Razglašena je mnogo prije, nego što su rezultati zvanično objavljeni u periodici. U svemu tome treba istaći činjenicu da je Mijović posjedovao ogroman autoritet i da mu je teško iko mogao prigovoriti na stručnosti i serioznosti. Nekoliko godina prije toga, dobio je prestižnu nagradu francuskog vizantološkog instituta i do danas je jedini dobitnik tog priznanja na prostorima bivše Jugoslavije. Mijović je od početka do kraja bio i ostao beskompromisni naučni istraživač koga su zanimale samo činjenice. U tom kontekstu treba posmatrati i gledište koje je 1965. godine iznio srpski istoričar Mihailo Dinić. On je zaključio da u Nemanjinoj biografiji od Stefana Prvovenčanog “mesto rekomem Ribnica” treba shvatiti u značenju oblasti („Nastanak dva naša srednjovekovna grada“, Prilozi XXXI, sv. 3-4, Beograd, 1965, 201).
Predio
Pavle Mijović je rezultate arheološkog istraživanja turske tvrđave nad ušćem Ribnice objavio naredne 1966. godine u časopisu „Starinar“. U opširnom članku naslovljenom „Alata – Ribnica – Podgorica“, raspršio je sve maštarije i konstrukcije o postojanju „grada Ribnice“ nad ušćem. Trideset godina kasnije, u posthumno objavljenoj studiji “Od Dokleje do Podgorice” (1998) Mijović je zapisao da je Ribnica “po svoj prilici bila predio u okolini istoimene rijeke” (Cetinje, 1998, str. 125).
Ignorisanje
Mijovićevo otkriće iz 1963. godine naišlo je na veliki otpor. Istoričare, koji su favorizovali ideološke konstrukcije, naprosto nijesu zanimale činjenice. Risto Kovijanić je tako 1974. godine u potpunosti ignorisao rezultate arheoloških istraživanja koje je Pavle Mijović objavio u „Starinaru“. Kovijanić je nastojao da po svaku cijenu održi u životu priču o „gradu Ribnici“. U tom je kontekstu minimizirao i zaključak Mihaila Dinića iz 1965. godine, da pod Ribnicom treba podrazumijevati oblast (kraj) a ne grad ili naselje. Kovijanić iznosi konstrukciju da se Podgorica “ranije zvala Ribnica, poznata kao rodno mjesto Stevana Nemanje”. Dodaje da je “grad tako nazivan po rijeci Ribnici, podignut na njenom ušću u Moraču”. Pritom se oslanja na staru (neutemeljenu) tvrdnju Piera Stikotija, pa kaže da je “Stara Podgorica, odnosno Ribnica, izrasla na temeljima nekadašnjeg rimskog grada zvanog Birziminium”. To kaže još jednom: “Ribnica je, svakako, podignuta na razvalinama rimskog grada Birziminiuma”. Dalje navodi da “Ribnici, naselju ili tvrđavi nema nikakvog pomena u kotorskim pisanim izvorima”, pa nagađa da se “ne može znati dokad se grad zvao Ribnicom ni otkad se počeo nazivati Podgoricom. Smatra se da su oba imena, jedno duže vrijeme, prije XIV vijeka, bila istovremeno u upotrebi” (“Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima XV i XVI vijeka”, Knjiga II, Istorijski institut Crne Gore, Titograd, 1974, str. 8-9).
Mirko Kovačević
Naredne 1975. godine pojavila se studija “Utvrđenja i gradovi u Crnoj Gori” koju su skupa objavili Pavle Mijović i Mirko Kovačević. Mijović se bavio antikom, a Kovačević srednjovjekovnom baštinom. Ovdje je od izuzetnog značaja što je Mirko Kovačević 1963. godine direktno učestvovao u arheološkom istraživanju turske tvrđave iznad ušća Ribnice. Bilo je to vrijeme kada su svi takvi poduhvati sprovođeni pod budnim okom Beograda. U tom periodu sve ključne lokalitete u Crnoj Gori, poput Prevlake kod Tivta ili Doljana u Podgorici, istraživali su srpski stručnjaci.
Kako da se dokaže nešto za šta nema argumenata
Mirko Kovačević je 1963. godine učestvovao u arheološkim iskopavanjima turske tvrđave iznad ušća Ribnice. Bio je, drugim riječima, u prilici da se na licu mjesta uvjeri da na tom prostoru nijesu nađeni bilo kakvi tragovi volšebnog „grada Ribnice“ u kome se navodno rodio Stefan Nemanja. Zbog toga je vrlo neobično ono što je Kovačević učinio 1975. godine. U knjizi „Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori“ objavio je i odrednicu “Ribnica” u kojoj je težio održanju legende o „gradu Ribnici na ušću“. A da bi, poput Rista Kovijanića, dokazao da je tog volšebnog grada bilo na tom mjestu u vrijeme Nemanjinog rođenja, pozvao se na tobožnju "neposrednu blizinu" crkve Svetog Đorđa pod Goricom.
Tvrdnje bez osnove
Dakle, da bi održao priču o „gradu Ribnici“ ČIJE OSTATKE ILI TRAGOVE NIKO NIKADA NIJE VIDIO, Kovačević je 1975. godine u priču uveo tobožnji argument (pseudoagument) o „neposrednoj blizini“ crkve Svetog Đorđa - koja se inače nalazi na udaljenosti od oko 800 metara. Kako ćemo vidjeti u nastavku, ova Kovačevićeva dosjetka se veoma dopala zagovornicima teze o Nemanjinom rođenju na ušću. Zbog toga je preuzeta u knjizi “Spomenici kulture Crne Gore” iz 1997. godine, u odrednici “Stari grad Ribnica”. U toj studiji se bez ikakve osnove navodi da se “ostaci srednjovjekovnog grada Ribnice nalaze u centru Podgorice, na samom ušću rijeke Ribnice u Moraču” pa se dodaje da “vrijeme osnivanja grada nije poznato”. Odmah zatim kaže se da “sačuvanih tragova iz tog ranog perioda Ribnice nema”, kao i da “se pretpostavlja da se nije radilo o utvrđenom gradu, već o manjem naselju o čijem postojanju svjedoči i crkva sv. Đorđa podignuta u neposrednoj blizini krajem 11. ili početkom 12. vijeka” (strana 340).
Cijela ova konstrukcija je čudesna. Prvo se tvrdi da se OSTACI RIBNICE NALAZE NA SAMOM UŠĆU, a odmah potom DA SAČUVANIH TRAGOVA NEMA. Zbog toga se na kraju pribjegava Kovačevićevoj mudroliji o „neposrednoj blizini“ crkve Svetog Đorđa. Jasno je da je riječ o nadomišljanju o postojanju „Ribnice“, doduše, sada ne više kao „grada“ već kao „manjeg naselja“ na ušću.
Leksikon
Još jedan primjer nadomišljanja nalazi se u “Leksikonu gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja” iz 2010. godine u izdanju Zavoda za udžbenike iz Beograda. Sami naslov te knjige precizno odražava ideološku ofanzivu koja je obilježila period 2000-2010. godine. U tom periodu, nekoliko srpskih autora, poput Vojislava Koraća i Đorđa Jankovića, je krenulo u otvoreno krivotvorenje najranije istorije Duklje. Korać je tako Gradinu u Martinićima pripisao knezu Petru Gojnikoviću koji je vladao takozvanom Krštenom Srbijom od 892. do 917. godine. Đorđe Janković je potom, na Koraćevom tragu, na martinićku Gradinu uselio i Mutimira, đeda Petra Gojnikovića. Janković je inače ustvrdio da su se Srbi doselili na područje Bosne u trećem vijeku, kao i da u skladu s time treba zaključiti da su u isto vrijeme dospjeli i na tlo Zetske ravnice. Janković je 2007. godine objavio i knjigu „Srpsko pomorje od 7. do 10. stoleća“, pod čime je mislio i na prostor Duklje.
Nauka?
U skladu s ovim krivotvorenjima treba posmatrati i naslov Leksikona iz 2010. godine, koji se tobož odnosi na „srpske zemlje“. Doduše, u toj publikaciji nema odrednice „Stari grad Ribnica“, ali se kroz odrednicu “Podgorica” provlači tvrdnja o volšebnom „naselju Ribnici“ – KOGA TAKOĐE NA UŠĆU NIKADA NIJE BILO. Naime, u Leksikonu se bez ikakvog osnova tvrdi da je iznad ušća Ribnice u Moraču u 11. i 12. vijeku stajalo naselje Ribnica “koje nije imalo karakter gradske nastambe”. Time je zapravo preuzeta konstrukcija iz 1997. godine, po kojoj je Ribnica tobože bila „manje naselje na ušću“. Autori na koncu zaključuju kako je Ribnica “poznata po tome što je u njoj rođen Stefan Nemanja” (str. 215). Što je zapravo ignorisanje arheoloških pokazatelja i favorizovanje tvrdnje da se Stefan Nemanja rodio iznad ušća Ribnice u Moraču. Eto kako funkcioniše dio savremenih srpskih „naučnika“. Maštarija na maštariju, improvizacija na improvizaciju.
Ljiljana Juhas
Ključno otkriće u vezi Ribnice i Nemanje učinila je srpska naučnica Ljiljana Juhas 1980-1981. godine. Ova arheografkinja je svojevremeno analizirala stare tekstove u Narodnoj biblioteci u Beogradu i tom prilikom uočila kardinalni propust davnašnjih prepisivača. Naime, tokom proučavanja starih rukopisa otkrila je da je u najstarijem prepisu Nemanjinog žitija od Stefana Prvovenčanog, takozvanom Pariskom rukopisu, preskočen jedan cijeli red. Ta okolnost je bila ključna za razumijevanje zbrke oko „grada Ribnice“ (“Arheološki prilozi, br. 3, 1981, 122-130). Juhas je zaintrigiralo to što u Pariskom rukopisu stoji da je Nemanja rođen “v meste rekomem Ribnica u hramu”. To je ukazivalo da je rođen u crkvi, što je neodrživo. Sadržaj Pariskog rukopisa objavljen je u “Svetosavskom zborniku” iz 1939. godine koji je priredio Vladimir Ćorović.
Gorički zbornik
Juhas je potražila rješenje ove zagonetke i pronašla ga u Goričkom zborniku monaha Nikona Jerusalimca, koji je postao dostupan nauci dvadesetak godina ranije. Zbornik je napisan na Skadarskom jezeru 1441-1442. godine. Nikon je bio ispovjednik Jelene Balšić i za nju je priredio izvod iz žitija sv. Simeona Nemanje. Pokazalo se da je učeni monah pritom posjedovao neki bolje očuvani prepis. U njemu nije bio preskočen onaj red koji je nedostajao u Pariskom rukopisu.
(Nastavlja se)
Feljton "O IZMIŠLJENOM GRADU RIBNICI I NEPOSTOJEĆOJ TVRĐAVI RIBNICI" će na Portalu Analitika biti objavljen u četiri nastavka
