Koncept antičkih gradova u VI. vijeku se mnogo promijenio na prostoru Balkana.U kasnoantičkim gradovima se više ne nalaze karakteristični elementi rimskog urbanizma, velike javne zgrade, forum, kolonade i drugi objekati. U njima se prepoznaju sakralne zgrade i odbrambena arhitektura. Naselja nisu bila samo utvrđene civilne naseobine već, kako govore, istorijski izvori i arheološki ostaci, značajna vojna uporišta. Gradovi-naselja su bili prije svega crkvena i vojna središta sa sve manje uočljivom prisutnošću lokalnih velikodostojnika.
Na prostoru Balkana, u dijelu prefecture Ilirik, u okviru koje se nalazio prostor oko Skadarskog jezera i njegovog zaleđa, nastala je nova organizacija vizantijskih gradova u VI vijeku nove ere, prije svega zbog ugroženosti ovih prostora od varvarskih upada, a posebno opasnosti od Avara i Slovena, koji su sve više vršili pritisak na ove prostore.
Kao potvrdu promjene strukture antičkih gradova i njihovog pretvaranja u VI i početkom VII vijeka u vojne defazivne utvrđene gradove, ukazuju i rezultati sistematskih arheoloških istraživanja gradine Đuteza.
Otkrivena jednobrodna crkva sa apsidom i krstionicom u sjevernom kompartimentu naosa u Đutezi, može se dovesti u vezu sa istorijom crkve kasno antičke Duklje i njenom episkopijom. U tom vremenu na ovom prostoru i šire, na prostoru Carstva, odigrava se proces koji se naziva “dezurbanizacija” tj. odumiranje i propadanje gradova zbog opadanja trgovine, privrede i njihovo postepeno popunjavanje vojnicima. Položaj i važnost Crkve, tj episkopa, vremenom vidno raste. Tako nastaju tkz. “episkopski gradovi” u kojoj episkopi dobijaju vlast da brinu o gradu, čitavoj oblasti koja gradu pripada sa utvrđenim crkvama na njima.
Ranohrišćanske krstionice podignute u sjevernom kompartimentu naosa, otkrivene su na arheološkim lokalitetima: Doljani kod antičke Duklje, Kotoru ispod današnje crkve sv. Marije od rijeke i Gradini na Jelici, i krstionice podugnute uz južni kompartiment crkve srijećemo na lokalitetima: Caričin grad, Boljetin, Gamzigrad i bazilikai III, Babotinac kod Prokuplja. Navedeni arheološki lokaliteti su tokom kasnoantičkog i ranovizantijskog vremena ulazili u sastav sjevernog dijela prefecture Ilirik (Praefectura praetorio per Illyricum)¹.
U neposrednoj blizini Podgorice kod Skadra, otkrivena je trobrodna ranohrišćanska crkva Sv. Nikole u Lohi, u kojoj je u sjevernom brodu otkrivena krstionica kružnog oblika. Sjeverni dio bazilike sa krstionicom u Lohi datovan je u V vijek nove ere. Po konstrukciji, mjestu na kom se nalazi, njenom kružnom obliku, veoma je slična kružnoj krstionici u Đutezi.
Krstionice kao u Đutezi, po svojoj konstrukciji inkorporirane u samu crkvenu građevinu, sreću se kod navedenih crkvenih građevina na prostoru centralnog Balkana i šire, i pripada tipu kružnih krstionica. Prostor sjeverno od priprate i naosa crkve u Đutezi bio je popločan kamenim pločama sa mogućom konstrukcijom prilaza do krstionice dvojnim stepeništem. U krstionici u Đutezi nijesu otkriveni ostaci hidrauličnog maltera, pa se može pretpostaviti, da se obred krštavanje vršio aspersio a ne immersio.
Jednobrodnu crkvu sa polukrukružnom apsidom i krstionicom u Đutezi karakteriše jednostavno arhitektonsko rješenje, bez ikakvih dekorativnih elemenata. Pored navedenih krstionica sa prostora sjevernog dijela prefecture Ilirik, koje su pripadale episkopskim centrima (Caričin grad, Doljani kod antičke Duklje), poznato je i prisustvo krstionica u crkvama na Dunavskom limesu. Sve ovo ukazuje na postojanje velikog broja katihumena, što je dovelo do prenosa episkopskih ovlašćenja na druga sveštena lica. Postojanje krstionica tkz.ruralnog tipa, koje karakteriše jednostavno arhitektonsko rješenje, je pojava koja je prisutna na čitavom prostoru Balkana. Rasprostranjenost ovih krstionica u skladu je sa težnjom Justinijana I (527-565)da dovrši proceshristijanizacije neurbanizovanih djelova Balkanskog poluostrva koji su bili pod Vizantijskom vlašću.
Fortifikaciono uvrđenje na Đutezi sa bedemima i potkovičastim kulama ima određene sličnosti sa Caričinim Gradom, Justiniana Prima, koji se smatra reprezentativnim ranovizantskim gradom. Zatim sa utvđenjem Boljetin na Đerdapu, Gradinom na Jelici i Gradinom Žirje kod Šibenika, kao i drugim arheološkim lokalitetima sa prostora prefecture Ilirik.
Jednobrodna crkva sa polukružnom apsidom sa krstionicom na akropoli Đuteze, na osnovu analogija sa navedenim crkvama sa krstionicama, kao i vidljivih ostataka fortifikacionih objekata, bedema i potkovičastih kula, južnog ulaza u utvrđenje sa polukružnim kulama, koji su obezbjeđivali samu crkvenu građevinu, može se datovati u VI vijek i početak VII vijeka nove ere.
Invazijom varvarskih plemena sa sjevera na Balkan, krajem VI i VII vijeka nove ere, prije svega Avara i Slovena, hristijanizacija paganskog, ali već uveliko romanizovanog stanovništva prekinuta je u završnoj fazi. To se dogodilo u prefecturi Ilirik u okviru koje se nalazilo i utvrđeno naseljena Đutezi, sa otkrivenom jednobrodnom crkvom sa polukružnom apsidom i krstionicom.
Na osnovu rezultata sistematskih arheoloških istraživanja u 2014. godini i stepena dosadašnje istraženost ovog lokaliteta, može se pretpostaviti da se na brdu Đuteza nalazilo jedno od tri utvrđena mjesta “velika i naseljena grada” koje pominje vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit u spisima - O upravljanju Carstvom (De administrando imperio).
Uvažavajući navode u spisu - O upravljanju Carstvom –na ovom stepenu arheološke-arhitektonske-istorijske istraženosti može se pretpostaviti da se iznad Dinoše nalazio Gradac (Gradetaji), koje pominje u svojim spisima Konstantin VII Porfirogenit, jer naziv Đuteza upravo ima značenje – gradić, mali grad.
Imajući u vidu ostatke fortifikacionog utvrđenja na Đutezi koga čine veliki zidovi sa polukružnim kulama, uočava se na prvi pogled određena sličnost sa načinom zidanja bedema i kula Martinića gradine, koja se datuju u IX vijek. Potvrdu navedene pretpostavke daće buduća arheološka istraživanja. Rezultati arheoloških istraživanja ukazaće na kontinuitet života na utvrđenju Đuteza ili ne.
Buduća multidisciplinarna istorijsko–arheološka–arhitektonska-konzervatorska istraživanja utvrđenja na Đutezi u 2015. godini, biće usmjerena na plato koji se nalazi sjeverno od jednobrodne crkve. Ovim arheološkim istraživanjem provjeri će se da li postoje i drugi objekti sakralnog i profanog karaktera na akropoli gradine, način gradnje zidova utvrđenja, njegov položaj i zaštita južnog ulaza u fortifikaciono utvrđenje Đuteza. Na osnovu rezultata budućih multidisciplinarnih istraživanja biće moguće utvrditi, da li je na utvrđenju Đuteza nastavljen život u IX vijeku. Kao i da li Đuteza, predstavlja još jedno od utvrđenih naselja iz dukljanskog perioda od IX do XI vijeka.
Tokom arheoloških istraživanja u Đutezi u 2014. godini nije pronađen hronološki osjetljiv pokretni arheološki materijal. Arheološki materijal je nalažen u sloju zemlje kojom je nivelisan teren prilikom gradnje crkve i pri ispunu kamenih škrapa, na kojim je podignuta jednobrodna crkva sa apsidom i krstionicom na Đutezi.
Rezultati preliminarne analize arheološko-arhitektonskih-istorijskih vrijednosti fortifikacionog sistema kao i komparativne analize tipološki srodnih crkvenih građevina sa krstionicom, i fortifikacionih utvrđenja u okviru kojih su bile smještene neke crkve sa krstionicom, ukazuju da je lokalitet Đuteza, arheološki areal od izuzetne dokumentarne važnosti za istraživanje ranog i kasnog srednjeg vijeka na prostoru današnje Crne Gore i šire.
U slučaju gradine Đuteza, po svemu sudeći, radi se o primarno praistorijskoj – ilirskoj gradini, na čijem prostoru je, vjerovatno u okolnostima Velikih seoba intenziviran život, naseljavanjem sada već hrišćanske zajednice, o čemu svjedoči izgradnja crkve sa krstionicom, koja je bila zaštićena fortifikacionionim objekatima bedema i potkovičastih kula, koji su u doba Vizatijske vlasti ovim prostorima dobili svoje obrise, koji su dokumentovane sistematskim aheološkim istraživanjima u 2014. godini.
Predmetna praistorijska gradina, na Đutezi, vjerovatno je u navedenom istorijskom periodu poslužila kao pribježišta starosjedilačkoj populaciji rimskog i kasnoantičkog grada Doclee, u vremenu od početka njene dekadencije, pa sve do njenog isčeznuća sa istorijske scene, da bi u novim istorijskim oklnostima stanovništvo ovog prostora na Đutezi nastavilo život.
U tom smislu, arheološki lokalitet Đuteza je rijedak primjer protourbane aglomeracije, koja je u kontinentalnom dijelu Crne Gore, po svemu sudeći primjer prenošenja snažne antičke tradiice u rani srednji vijek, čime, sagledavano sa aspekta značenja sadržaja radnog naziva projekta „Putevi kontinuiteta“, arheološki lokalitetu Đuteza zavređuje posebnu naučnu pažnju saopštila je Portalu Analitika rukovodilac istraživanja arheolog-istraživač Mitra Cerović.
Ivan KERN
.
