AMERIČKO PRISUSTVO U CRNOJ GORI
Konsultujući druge odredbe raznih primirja kojim je okončan Prvi svjetski rat, u oktobru i novembru 1918. savezničke vlade su razgovarale o mogućnostima, štoviše nužnosti, da o okupiranim teritorijama od strane neprijatelja (u nekim slučajevima i od formalno prijateljskih snaga) i njihovoj budućnosti, raspravljuju i one budu predmet mirovne konferencije.
Britanci, čije su vojne snage već rastegnute do maksimuma, su predložili više puta da američke snage zauzmu Crnu Goru, kao pomoć u održavanju reda u zemlji i kao tampon između međusonmo suprostavljenih italijanskih i srpskih vojnih snaga, koje su obje polagale pravo na dio iste teritorije duž jadranske obale Balkanskog poluostrva. Italija je tvrdila da joj pripada veliki dio Jadranskog primorja u skladu s odredbama Ugovora iz Londona 1915. Rim je zahtijevao da on kontroliše prestižnu crnogorsku obalu iz raznih strateških razloga, uključujući i želju da spriječe Srbiju da zauzmu te teritorije i time postane još politički i vojno snažnija sila i rival u regiji. Lord Sydenham u britanskom Domu lordova sredinom 1920. Kaže: “Iz Člana 7, Tajnog sporazuma sa Italijom, koji je potpisan 26. aprila 1915. godine, sasvim je jasno da su u to vrijeme i vlada Njegovog Veličanstva i vlada Italije razmišljale o proširenju teritorije Crne Gore kao nadoknadi za proporcionalno najveće gubitke koje je imala jedna zaraćena strana”.
Vašington je u više navrata odbio britanske ponude da američke snage "okupiraju" Crnu Goru. S druge strane, od novembra 1918. do septembra 1921, američke pomorske i vojne snage su imale nadležnost za kontrolu većeg dijela Jadranskog primorja Balkanskog poluostrva, na području koje se proteže od Istre (pukovnik Miles se bavio time u vrijeme njegova imenovanja na anglo-američku komisiju) do Crne Gore. Zapravo američke jedinice se nijesu nalazile stacionirane na samoj crnogorskoj teritoriji, bile su uglavnom ograničene na priobalnom području, gdje su se gurale “rame o rame” s talijanskim snagama slično raspoređenim. U toku svog boravka na Jadranu američki zapovjednici bili su bili vrlo brzo “dovedeni ... u otvoreni sukob s Italijanima, koji su imali dominantni uticaj u izradi i provedbi odredaba sporazuma o primirju koji se odnose na ovo područje... Italijani su se ukopali duž Jadrana i nametnuli oštre mjere protiv jugoslavenskih odbora i organizovanju samouprave”.Tako su se američke snage našle u poziciji svojevrsne tampon zone između italijanskih i srpskih vojnih jedinica u Crnoj Gori, povremeno razmjenjujući pucnjeve s obje strane. Kao što smo već spomenuli, američka prisutnost uglavnom je bila ograničena na priobalnom području Crne Gore (posebno Bara i okoline), iako se dešavalo u nekim prilikama da američki vojnici zađu u unutrašnjosti zemlje. Američki zapovjednici su se svojski trudili da se ne uključe u borbe snaga u Crnoj Gori koje su bile za i protiv Beograda. To nije spriječilo da obije strane povremeno optužuju američke vlasti za favoriziranje druge strane.
Osim oružanih snaga i druge američke jedinice, naročito Crveni krst, takođe su bile prisutne u Crnoj Gori prvih poslijeratnih godina. Crveni krst je svoje sudjelovanje u Crnoj Gori zapravo počeo još 1915, kada je agent sanitarne komisije u Srbiji, Albaniji i Crnoj Gori uspjeo povećati pomoć za vrijeme epidemije tifusa u regiji. Zatim, u svjetlu austrougarske okupacije Crne Gore u januaru 1916. crnogorski konzul u Sjedinjenim Američkim Državama, Anto Seferović, uključio se u Crveni krst radi slanja materijala u svoju domovinu. Iako društvo nije bilo u poziciji da djeluje u Crnoj Gori između 1916. i 1918, iznijeli su mišljenje da će biti velika potreba za pomoći kad mir bude napokon postignut - i bili su u pravu. Pomoć jedinice američkog Crvenog krsta počela je dolaziti u Crnu Goru u zimu 1918 - 19. Tri godine od okupacije su iscrpljene zalihe hrane i odjeće. Prema izvještajima, podnesenim u śedištu Crvenog krsta, gotovo cijela populacija je patila od neishranjenosti i nosila staru odjeću ili krpe. Nedovoljno je bilo liječnika da se brine za medicinske potrebe 300.000 - 400.000 ljudi, a nije bilo ni bolnica ili zalihe lijekova vrijedne spomena. Crveni krst je gotovo odmah pokrenuo široku paletu humanitarnih operacija: pružanje liječničke i stomatološke usluge, distribuciju odjeće, održavanje narodne kuhinje i krojačnica, obuku osoblja za njegu, vođenje sirotišta, pomaganje školama, itd. Društvo je odmah postavilo četiri bolnice u Crnoj Gori, po jednu u Podgorici, Cetinju, Nikšiću i Kolašinu, u prvih devet mjeseci 1919. oni tretiraju više od 22.000 slučajeva. Isto tako, Crveni krst je donio modernu stomatologiju u Crnu Goru.U prvih nekoliko mjeseci 1919. usamljeni stomatolog, kapetan Bruce Wolff, izvadio je više od 1.500 zuba. U periodu od maja do oktobra 1919. Crveni krst je distribuirao 6.000 paketa kompleta stare odjeće, kao i desetine hiljada razdvojenih komada. Tokom 1919, posebno u zimskim i proljećnim mjesecima, održavao je narodne kuhinje u Podgorici, Cetinju, Nikšiću i Grahovu, u kojima se služilo 126.000 obroka od februara do aprila 1919. godine. Centri za distribuciju hrane su postavljeni i drugdje po zemlji. U 1919. oko deset posto svih zaliha, odjeće i novca izdvojenih za Balkan je poslato u Crnu Goru. Šest od pedeset doktora otišlo je u Crnu Goru, kao i neproporcionalno veliki procenat kamiona, ambulantnih vozila, automobila, motocikla, kuhinjskih prikolica i benzina.
Jedan oduševljeni radnik američkog Crvenog krsta komentarisao je da je “spašavanje Crne Gore od uništenja i gladi, postignuto zahvaljujući američkoj industriji automobila, američkim vozačima i američkoj energiji”. Iako je ovaj hvalospjev svakako pretjeran, organi vlasti u Crnoj Gori su prepoznali doprinos Amerikanca u nekoliko navrata. U pismu pukovniku Henry Faircloughu, glavnokomandujućem Komisije Crvenog krsta u Crnoj Gori, srpski generalni guverner Crne Gore, V.P. Pavićević napisao je da "su mnogi veoma siromašni i bolesni ljudi izbjegli iz siromaštva, bolesti i hladnoće zahvaljujući vama".U Cetinju je održanana velika svečanosti ispred Guvernerove palate, bivšeg ruskog poslanstva. Pavićević primio je članove Crvenog krsta uz vojne počasti i odlikovao ih u ime kralja Petra I Karađorđevića. Tri osobe su dobile Orden Bijelog orla i dvadeset i tri Orden Svetog Save. Američki Crveni krst je ostao u Crnoj Gori više od četiri godine. Posljednja jedinica je povučena početkom ljeta 1922.
ODLAZAK KRALJEVINE CRNE GORE U ISTORIJU
21. januara 1921. godine Stejt Dipartment je konačno ukinuo punomoćje generalnom konzulu Dixu u New Yorku, koji je bio jedini pravi predstavnik Crne Gore u SAD-u duže vrijeme. Po riječima Bainbridge Colbyja, Wilson, posljednji državni sekretar, je "ovim aktom prekinuo službene odnose sa Kraljevinom Crnom Gorom”.
Kraljevska vlada u egzilu je protesovala energično iz svoje nove kuće u Rimu i imenovala novog predstavnika, Luigi Criscuoloa, umesto Dixa - ali uzalud. A Stejt Dipartment u pismu decembra 1920. je priznao da je pogled da je "Crna Gora, kao suverena država, u stvari, prestala da postoji" bio prisutan već duže vrijeme, ali nije ponudio čvrst razlog da objasni svoje neprepoznavanje forme uključivanja Crne Gore u Jugoslaviji. Zvaničnici špekulilišu da je nedostatak reakcije na aneksiju Crne Gore od strane Srbije i uskrićivanja bilo kakve autonomije , bio "možda zbog želje da se ne ide na ruku Italiji” dok se ne riješi Jadransko pitanje, kao i želje da se sačekaju odluke Ustavotvorne skupštine Jugoslavije, čiji je glavni zadatak bio definitivna organizacija nove jugoslavenske države. U pismu je navedeno da, ako SAD želi promijeniti svoj položaj Crne Gore u Jugoslaviji, tu inicijativu može dostaviti Skupštini pogodnom prilikom za to. Nijesu nikad to učinili.Smrt kralja Nikole u egzilu u Cap d 'ADtibes, Francuska, maja 1921, je u velikoj mjeri doprinjela da "konačno rješenje crnogorskog pitanja" bude stavljeno po strani, ali svi snovi o obnovi nezavisne Crne Gore nijesu nestali s njim. Krajem 1924, Jovan Plamenac, posljednji ministar vanjskih poslova vlade Nikole I, pokušao je da proda obveznice u SAD-u u ime "kraljevine Crne Gore". Osim toga, članovi "Međunarodnog komiteta za nezavisnost Crne Gore", uključujući i Luigi Criscuoloa, nastavio je da bombarduje Ligu naroda, Ministarstvo inostranih poslova Velike Britanije i američki State Department političkim traktatima u narednim godinama.
Sa svoje strane Alexander Devine je nastavio da se bori za prava Crne Gore. Kroz čitavu 1920. Foreign Office i State Department su preplavljeni sa pismima i raspravama u vezi Crne Gore, a 1920. je pomogao organizovati ono što je nazvao "Britanska pomoćna Misija" u Crnoj Gori, u početku pod komandom pukovnika Cheke. Whitehall je bio zadovoljan što ta misija nije bila direktno uključena u crnogorski konflikt. Krajem 1928, sedam godina nakon što je Nikola umro, Devine je tražio da se poštuje minimum pravde za pojedine članove porodice Petrović-Njegoš. U oktobru 1928, na primjer, napisao je dva pisma njegovom starom neprijatelju R.W. Seton-Watsonu, jednom od osnivača novog Jugoslovenskog društva Britanije, u kojem je pozvao Seton-Watsona i ostale članove društva da razmotre finansijsko stradanje starije kćerke kralja Nikole, Ksenije, koja je, prema izvještajima, bila prisiljena prodati namještaj od bambusa iz svog doma na francuskoj rivijeri da bi sastavila kraj s krajem.ZAKLJUČAK
Tokom Mirovne konferencije u Parizu, britansko Ministarstvo inostranih poslova je izbjegavalo da zauzme stav o Crnoj Gori. Umjesto toga, u suštini je odlučilo da pusti da "Pariz" odluči. Američka vlada, odnosno State Department je učinio upravo istu stvar. Problem je bio da je to “puštanje” Francuzima za posljedicu imalo ono što su Francuzi saopštili S. Plamencu, predśedniku Ministarskog savjeta i ministru spoljnih poslova Crne Gore, ono što su sve vrijeme predano radili, u dobroj mjeri iza leđa Nikole i crnogorske vlade: “Po naređenju Vlade Francuske Republike, čast mi je da uputim Vašoj ekselenciji sljedeće saopštenje: pošto su ovih dana u Jugoslaviji održani izbori za konstituantu, stanovništvo Crne Gore se izjasnilo: ne može se više sumnjati u njegovu želju da ostane ujedinjeno sa drugim srpskim stanovništvom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, čije postojanje smo zvanično priznali. Vlada Republike smatra, dakle, da je sada prisajedinjenje Crne Gore pomenutoj Kraljevini svršen čin.” Licemjerno i podlo saopštenje, kao da se Crnoj Gori nije desila jedna strašna ljudska drama kojoj su svoj doprinos dali i francuski generali sa znanjem svoje Vlade.
Britanski erl George Nathaniel Curzon, ministar spoljnih poslova Velike Britanije u periodu 1919 – 1924, iznio je svoj i stav Ministarstva u Parlamentu, koji je lord Sydenham sveo u jednu rečenicu “da bi u njenom interesu (Crne Gore) bilo da bude u potpunosti stopljena ili da uđe u Federaciju radije nego da ostane izolovana na svojim golim brdima”. “Crnogorci su bili slobodan narod skoro šest stotina godina. Po kom ovlašćenju je Srbima dopušteno da okupiraju crnogorske gradove krajem 1918. godine, da ubiraju poreze, da ukinu crnogorsku poštansku marku, da izdaju pasoše i da tiranišu narod uprkos izjava gospodina Pichona i predśednika Poincaréa?” rekao je lord Sydenham, dodajući još “da je Crna Gora umjesto Saveznicima prišla silama Centralne osovine i borila se protiv nas, ona ne bi mogla biti tretirana gore nego što je bila tokom posljednjih godinu i po dana”."Crnogorsko pitanje"je postalo tema o kojoj se naširoko raspravljalo, i službeno i neslužbeno, na mirovnoj konferenciji, preko prosrpskih (pro-ujedinjenje) glasnogovornika i preko pro-Nikolinih snaga. Obje strane su oštro osuđivale jedna drugu. Ipak ništa nije odlučeno ni na jedan ni na drugi način. Britanska i američka vlada su prepuštali "Parizu" da odluči, ali "Pariz" je pustio da sve ide prirodnim tokom.
Kao rezultat toga Crna Gora je prestala da postoji kao nezavisna država. Prisajedinjena je Srbiji koja je sa južnoslovenskim komponentama umrle Austro-ugarske monarhije stvorila novu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Dakle,pritužbe Crne Gore o zlostavljanju od strane srpskih snaga i albanske tvrdnje o srpsko-crnogorskim i pogotovo srpskim progonima i zvjerstvima su prepušteni zaboravu.
Kao zaključak, napomenuo bih samo noticu koju je napisao Harold Nicolson u svojoj poznatoj knjizi Mirovna konferencija 1919, o ogromnoj nebrizi Ministarstva vanjskih poslova prema kralju Nikoli i Alexanderu Devineu, u kojoj je napisao:"Priča o propasti, ili kako bi Gospodin Cushendun kaže, potiskivanju Crne Gore, nije nimalo ugodna priča .... Nijesam volio i bio sam nepovjerljiv prema Nikoli, ali ośećao sam da je potpuno u pravu. Bio sam strasno za stvaranje Jugoslavenske države, a ipak sam ośećao da su se ponašali vrlo loše... To je bilo nespretno rješenje da je u redu da se ukloni [crnogorska] dinastija i kriva procjena da se radi o srpskim oslobodiocima. U vezi sa ovim problemom Crne Gore uticala su i moje sumnje i rezerve da je samoodređenje lijek za sve ljudske bolesti".
Dakle, pišući mnogo godina nakon toga Harold Nicolson je priznao da je, uprkos svojoj "strasti za Jugoslavensku državu", ośetio da je Nikola bio "gotovo u pravu".
KRAJ
Ne znam bolji završetak do apela vlastima Crne Gore da neka značajnija ulica u centru Podgorice, Cetinja i ponekog drugog grada u Crnoj Gori dobije ime Alexandera Devinea, iskrenog prijatelja Crne Gore i borca za njenu nezavisnost. Alexander Devine je utrošio mnogo sopstvenog novca i svog vremena pokušavajući da Crna Gora opstane kao politički subjekt, pa bi makar trebalo da ośećamo i moralnu obavezu da se simbolički odužimo tom čovjeku. Uostalom on je iza sebe ostavio vrlo značajne knjige o tom vremenu, pa ih navodim sa nadom da će se neka ustanova u Crnoj Gori potruditi da ih prevede i objavi:
-“Montenegro in history, politics and war “(1918)
-“A few facts concerning the intrigue against Montenegro” (1919)
-“The mystery of Montenegro” (1920)
-“British prestige in the Balkans. Montenegro and Serbia” (1920)
-“Off the map: the story of the suppression of Montenegro: the tragedy of a small nation”(1921)
-“The Martyred Nation, a plea for Montenegro” (1924)
