Tvrđava je naime, potpuno barikadirana skelama, mašinama i građevinskom opremom, jer su u punom jeku radovi na njenoj rekonstrukciji.
Ni terenskim džipom se više ne može stići do same tvrđave, jer se na početku kraka puta koji se odvaja od Virske džade nalazi rampa, pa su zainteresovani posjetioci primorani da kola ostave uz asfalt, te da se popnu uzbrdo kamenim putem. Istina, kroz debelu hladovinu čempresove šume.
Negdje na stotinjak metara pred ulaz u tvrđavu koja natkriljuje Vir i Skadarsko jezero, desetak radnika radi na rekonstrukciji starih podzida, koje su gradili još Turci, a značajno unaprijedili Italijani, ne bi li tim putem dovukli teške topove na vrh brda. Rade na dnevnicu, podižući i vadeći gabaritno kamenje teško i do nekoliko desetina kilograma, a potom zidaju među i ojačavaju put. Nedavno im se, kažu, desilo da jedan od kamenja liči na isklesani, ali oštećeni kip, pa su alarmirali arheologe iz barskog Kulturnog centra. Ispostavilo se, međutim, da je bila lažna uzbuna, te da je ono što liči na uspravljenu životinju samo čudesno djelo majke prirode.
Iako turistički vodiči ističu podatak da je Besac sagradio Njegoš, to ne odgovara istini. Istorijski izvori ne pružaju pouzdane podatke o vremenu nastanka utvrđenja, ali se zna da su je podigli Turci, odmah nakon pada Donje Zete, 1478. godine, i da su je držali u posjedu za sve vrijeme njihovog prisustva u ovim krajevima. U ratovima, s kraja 17. i početkom 18. vijeka, Besac je dospio u ruke Crnogoraca. Između dva svjetska rata, tu je bila smještena žandarmerijska stanica, a za vrijeme Drugog svjetskog rata, Italijani su ga koristili kao zatvor. Nakon toga, trajno je napušten.
Za ovu utvrdu vezane su mnoge legende o “zakopanom blagu jaudija”, mitskog naroda koji u kolektivnoj podsvijesti Crmničana ima posebno mjesto. U suštini, radi se o Ilirima - Labeatima, čije su naseobine bile svuda po obodu Skadarskog Blata.
Najvažnija, faktima zasnovana priča je ona iz vremena knjaza Danila. Naime, Andrija Drekšić, besposličar i dokonik (kako ga naziva memoarista Rade Turov Plamenac) je usnio san o “golemom jaudijskom blagu zakopanom u vr’ Besaca”. To je objasnio crnogorskom vladaru, a ovaj mu je omogućio da sa lokalnim glavarima i mještanima razbije veliku kamenu ploču na sredini tvrđave. Što je živi kamen bio više i dublje lomljen, to je nezadovoljstvo bilo veće. Uvidjevši da od golemog blaga nema ništa, tragači su se vratili kući, a Andrija Drekšić ismijan i kažnjen porugom i gubitkom ljudskih prava.
U samoj tvrđavi danas se izvode radovi na obnovi kompletnog zdanja, i to vrlo stručno i temeljito, kažu arheolozi. Obnavljaju se, fuguju i potom pjeskare, a radnike ne zaustavlja ni nesnosna vrućina koje dostiže preko 40 stepeni, niti ogromni oblaci prljavštine. Problem su i nesnosni insekti, kažu oni, ali su sve češće i zmije, kako se temperatura podiže.
Tvrđava obuhvata plato površine 1200 m2, i zaštićena je bedemima, koji prate osnovnu konfiguraciju terena, tako da kompleks ima oblik nepravilnog trougla. Sastoji se od utvrđenja sa kulama, zgrade kasarne, odbrambenog zida sa ulaznom kapijom, osmatračnica i pomoćnih objekata. Do obnovljenih objekata unutar tvrđave i bočnih kula dolazi se preko skela, što nije najpametniji potez ako niste sigurni u svoje fizičke sposobnosti, ali na drugoj strani, ne odlučite li se na hod po savijajućim daskama, ni od zadivljujućeg pogleda na jezero nema ništa.
Gotovo da nije bilo poslijeratne decenije, a da nisu kovani planovi o oživljavanju Besaca. Najduže je u opticaju bila ugostiteljska varijanta, sa ekskluzivnim restoranom smještenom unutar tvrđave, a tu ideju je podgrijavala i činjenica da se sa Besaca pruža rijetko lijepi pogled na taj dio Crmnice. Od realizacije, međutim, nije bilo ništa, pa se tvrđava “koristila” za čuvanje stoke, ali i za izlete, roštilje, i umjetničke performanse, naročito na prelazu dva milenijuma. Očekuje se da ovoga puta bude stavljena tačka na tu priču, odnosno da radovi budu gotovi u decembru ove godine, pa će od tada rekonstruisana tvrđava, za koju, nezvanično, u opštini žele da postane muzej ili izletište ekskluzivnog tipa, biti otvorena za javnost.
Finansijer obimnih radova na Besacu je EU, projektant je Ivan Stipanić, a radove u vrijednosti od 455.214 eura izvodi KOTO, drušvo za izgradnju, obnavljanje i rekonstrukciju građevinskih objekata iz Beograda.
Željko MILOVIĆ
