Teritoriju Balkana su u antičkim vremenima naseljavala razna plemena koja su Rimljani nazivali Ilirima, a zapadni Balkan su imenovali kao - Ilirik.
Rimljani su taj naziv dali po jednom plemenu. Akademik Bogumil Hrabak predstavlja: „Hrvatski antičar Mate Sujić je pokazao da se ime Ilira najpre javlja u južnoj Albaniji, da se odnosi na malu grupaciju (pleme) i da se to ime kasnije proširivalo na srodna plemena severne jadranske obale i njenog zaleđa. Docnije, u vreme konačnog ustanovljavanja rimske prevlasti u zapadno-balkanskim prostorima, ime Ilira poslužilo je za imenovanje administrativnog područja Ilirika, što znači da treba razlikovati etničke Ilire od Ilirika, koji ne označuje etnički prostor nego administrativno-geografsku teritoriju.“ (www.rastko.rs).
Ljudi koje su Rimljani nazivali Ilirima nijesu bili jedan, jedinstven i homogen narod, već su Ilirima nazivani zbirno: Kelti, potomci Feničana i Grka, kao i dvije glavne grupacije koje će u srednjem vijeku biti poznate kao Vlasi i Arbanasi. Iliri (kako su ih Rimljani zvali) bili su vrlo jak činilac Rimske Imperije i bilo je - ne tako malo - rimskih careva porijeklom sa zapadnog Balkana. Poslije propasti Zapadnog rimskog carstva Ilirikom je uglavnom vladala Vizantija (Istočno Rimsko carstvo)
Kako su Sloveni osvojili Balkan: U VI i VII vijeku, vođeni Gotima i Avarima, na teritoriju današnjeg Balkana počeli su da nadiru Sloveni. Sloveni su tada naše pretke (Ilire) proćerali u neplodne krajeve, planine i primorske gradove. Sloveni su na Balkan došli iz krajeva bogatih vodama i iz krajeva pogodnih za ratarstvo/poljoprivredu. Slovene život u planinama nije interesovao, kao ni život uz kamenitu morsku obalu. Isključivo su ih interesovale oblasti sa ziratnom zemljom.
U knjizi "Privatni život u srpskim zemljama srednjeg veka" (Clio, Beograd, 2004, strana 169) predstavljeno je što u praslovenskom znači riječ planina: „Pojam planine izveden je od praslovenske reči polna (>odatle reč Plana) koja je označavala neplodno zemljište. Na taj način je polnina > planina dobila značenje zemljišta koje nije pogodno za zemljoradnju, već samo za ispašu.“ Ovo tumačenje je preuzeto od akademika Miloša Blagojevića.
Od kad se zna za Slovene, pa bukvalno sve do 20. vijeka, Slovenima je zemljoradnja (ratarstvo) bila daleko najvažnija djelatnost. Fransis Kont u knjizi „Sloveni” (Beograd, 1989), piše: „Istočni deo našeg kontinenta imao je stabilnije seosko društvo, koje se održalo sve do savremenog doba, u poređenju s načinom života koji se odvijao u Zapadnoj Evropi. Stanovnik sela dugo je bio oličenje i simbol slovenske civilizacije, bilo da se radilo o Poljaku, ili Slovaku, Srbinu ili Ukrajincu, ili, pre svih, o čuvenom ruskom mužiku. Od početka nove ere Sloveni su se uglavnom bavili zemljoradnjom i na taj način obezbeđivali ono što je potrebno za život, mada važnost gajenja stoke, te lov u šumama bogatim divljači nisu bili manje značajni. Ovome treba dodati tri važna elementa: sakupljanje meda, branje pečuraka i ribolov na jezerima i rekama kojima obiluje istočna Evropa. Arapski putopisci (umnogom naši najbolji izvestioci od 9. do 12. veka) dali su dragocena obaveštenja: trgovac Ibrahim Ibn Jakub, španski Jevrejin proputovao je oko 965. godine Poljsku, Bohemiju, slovenske teritorije na Labi i Baltiku i zabeležio da se ovaj narod‚ ‘predao zemljoradnji s posebnim žarom’, te da zemlja Mješka I ‘obiluje hranom’...“
Akademik SANU Miloš Blagojević u knjizi „Srbija u doba Nemanjića“ (Beograd, 1989), piše: „Izvesno je da su Srbi pri dolasku u novu domovinu bili zemljoradnici, zbog čega su se, po pravilu, naseljavali u krajevima obrađivanim još u rimsko doba: po dolinama reka i po kraškim poljima – župama, kako su ih nazivali. O zemljoradničkoj delatnosti svedoči i prisustvo tzv. Žitnih jama, koje su služile za smeštaj žitarica, kao i korišćenje kamenih žrvnjeva za mlevenje. Pouzdano se zna da su gajili proso, a najverovatnije i pšenicu i druge žitarice.”
Isto kao i Blagojević piše i Sima Ćirković, u prvoj knjizi edicije "Istorija srpskog naroda" (Beograd, 1981).
Život jedne slovenske zajednice: I dan danas imamo slovenske zajednice koje se bave istim poslom kojim su se bavili i njihovi preci hiljadama godina. Jovan Memedović, novinar RTS-a, prije neku godinu je napravio reportažu o Slovacima u Srbiji (slovaci u Srbiji, www.rts.com).
Riječ Slovak je samo jedna varijanta riječi Sloven, ima identično značenje sa riječju Sloven. Ova edukativna emisija na sjajan način prikazuje život jedne prave slovenske etničke zajednice i ko hoće da se upozna sa pravim Slovenima, neka pogleda emisiju. Iako kod nas većina ljudi misli da se jedan narod isključivo ispoljava kroz jezik, to nije istina.
Kad se pogleda Memedovićeva reportaža o Slovacima jasno je koliko smo od Slovena udaljeni po porijeklu, kulturi, običajima, tradicijama, mentalitetu... Pošto je danima boravio među Slovacima, upoznao njihove običaje, način življenja i privređivanja, ovako je Memedović ispričao u emisiji: „Slovaci isključivo žive od zemlje, stočarstvo njih nikada nije zanimalo. Ali zato: žito, kukuruz, ječam, ovas, hmelj, oni prosto vole zemlju, vole motiku i plug. Rada na njivi nikad se nisu bojali i dok im je zemlje propasti neće.“
Ovo je izvanredan opis Slovena (Slovaka), teško je vjerovati da je Memedović čitao Konta, jednostavno, ovo što je saopštio - rekli su mu sami Slovaci. Vidimo da se način života ove slovenske grupe koja se nastanila u Vojvodini, ni poslije više od 1.000 godina od identičnog opisa Ibrahim Ibn Jakuba, suštinski nije promijenio.
Razlike na teritoriji Crne Gore: Koliko su se Sloveni bavili poljoprivedom/ratarstvom toliko Crnogorci nijesu.
U knjizi objavljenoj u Beogradu 1893. godine: „Iliri su bili zemljoradnički narod, ali je ipak stočarstvo bila najznatnija grana privredna; stari pisci zameraju jednom ilirskom plemenu da ljudi sve težačke radove ostavljaju ženama, a sami gledaju stoku.” (Ljubomir Kovačević i Ljubomir Jovanović, Istorija srpskog naroda, Beograd, 1893, strana 17).
Nekih 2.000 godina kasnije Andrija Jovićević u tekstu o Mrkojevićima bilježi da se muškarci u Crnoj Gori ponašaju na isti način: „Žene rade razne poslove: nose drva i razne terete, pasu stoku, žanju, tope, tkaju, šiju, pletu, peru itd., ali nikako ne kopaju kao u Crnoj Gori i u Zeti, jer je to kod njih sramota.” (Andrija Jovićević, Crnogorsko primorje i Krajina, SKA, Beograd, 1922, strana 166)
U staroj Crnoj Gori, u Piperima, Kučima, Bratonožićima, Paštrovićima, Krivošijama itd, ne postoji zemlja za obrađivanje, postoje samo, nazvao bih ih – krpice zemlje, mali dolovi opkoljeni morem kamenjara.
Viala de Somijer o navikama Crnogoraca: O poljoprivredi kod Crnogoraca (na tim krpicama zemlje) piše Viala de Somijer.
On je u nekoliko navrata boravio u Crnoj Gori, a knjigu o Crnogorcima je objavio 1820. godine: „Ali, muškarci u Crnoj Gori prepuštaju najteže poljoprivredne radove svojim ženama, koje ih prihvataju sa osobitom hrabrošću i istrajnošću, ali ne i sa istom računicom i uspjehom koji bi mogao da postigne jači pol. Veliki dio neobrađenog zemljišta davao bi danas ogroman prihod, ali onaj osjećaj potpune nezavisnosti, koji određuje i najneznatnije poslove Crnogoraca, ne dozvoljava mu da povije glavu prema zemlji i da i jedan jedini dan ostane zatvoren u istom krugu. Njegov nemirni, uvijek novoga željni, nestalni duh, tjera ga da luta, da tumara od rane zore sve dotle dok ga noć, ili potreba da počine, ne pozovu pod kućni krov.“ (Viala de Somijer, Istorijsko i političko putovanje u Crnu Goru, Izdavački centar Cetinje i CID, Podgorica, 1994).
Gzavije Marmije je poslije boravka u Crnoj Gori 1854. objavio u Parizu knjigu o svojim impresijama iz Crne Gore. O poljoprivredi kod Crnogoraca ovako je zapisao: „Ipak, najčešće žene kopaju zemlju, siju i žanju. . . Zbog nezainteresovanosti za poljoprivredu a u nedostatku zanata, crnogorski narod ne može biti bogat." (Gzavije Marmije, Pisma o Jadranu i o Crnoj Gori, CID, Podgorica, 1996, str 142)
Uticaj Morlaka/Vlaha: Već po ovim napisima, jasno je da su današnji stanovnici Crne Gore trpjeli razne uticaje. Morlaci/Vlasi su značajna komponenta crnogorskog narodnog bića.
Alberto Fortis je 1774. objavio knjigu o Morlacima iz Dalmacije, koji su živjeli u zaleđu Splita, Zadra, Šibenika. Ovako on piše, u vrijeme kad srpske (pa i hrvatske) ideologije u tim krajevima nije bilo: „Unatoč izvrsnoj prirodnoj nadarenosti da sve nauče, Morlaci su vrlo oskudna znanja u zemljoradnji i uzgoju stoke.” (Alberto Fortis, Put po Dalmaciji, Globus, Zagreb, 1984, str. 43). Ne postoje krajem 18. vijeka Sloveni koji ne znaju ništa o poljoprivredi, i još pri tom sami sebe i ne nazivaju Slovenima, već Vlasima.
Akademik SANU Branislav Đurđev je pisao: „Sloveni su na Balkanu naselili župne i prisojite oblasti, ponajviše pored rijeka i jezera. Naseljeno slovensko stanovništvo i župe nazivani su većinom po rijekama i drugim vodama. Nisu se lako prilagođavali izrazito planinskom načinu života. Od njih ne potiče katunsko stočarstvo u našim oblastima." (Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, Titograd, 1984, strane 180 i 181).
Od Slovena ne potiče katunsko stočarstvo, a dobro znamo da su se u Crnoj Gori preci bavili katunskim stočarstvom! Sloveni su u ranom srednjem vijeku došli na Ilirik (zapadni Balkan) kao slobodni seljaci-ratnici, na teritoriji Duklje/Zete naselili su se samo onamo đe je bilo plodne zemlje, dakle, nikada kao veća grupa nijesu naselili: Staru Crnu Goru, Brda, planine.
Slučaj migracija u Grblju: Jedino mjesto u Boki Kotorskoj đe su se naselili bio je Grbalj, u ostalim krajevima Boke nema pogodnosti za ratarstvo.
Sloveni koji su naselili Grbalj masovno su se iselili, uglavnom u Italiju, još u 15. vijeku. Uz jedan sloj koji je starośedilačkog porijekla, bar 80 odsto današnjih stanovnika Boke Kotorske su porijeklom iz Stare Crne Gore i Hercegovine. Sloveni su se u ranom srednjem vijeku na teritoriji Duklje/Zete naselili oko Skadarskog jezera, u Župi Nikšićkoj, moguće i u Bjelopavlićima.
Sima Ćirković piše kako su slovenska naselja u 15. vijeku opušćela: „U turskom popisu provedenom u Hercegovini 1477. godine, još su se razlikovali slojevi populacije, pa su neka sela zabilježena ‘u posjedu Vlaha’, a druga, većinom pusta, upisana su kao ‘stanište Srba’. Seobama u tursko doba, prostrana planinska područja postala su vlaška i kontrolirale su ih katunske organizacije i njihovi starješine.” (Sima Ćirković, Srbi među europskim narodima, Zagreb, 2008).
Kao što je pisao i najveći srpski istoričar Sima Ćirković, sadašnji Srbi nijesu potomci Srba iz ranog srednjeg vijeka, tako piše i američki istoričar Patrik Giri: „Srbi koji su se pojavili na raspadnutim ostacima avarskog carstva nisu narod koji je poražen u bici na Kosovu 1389. godine, niti su to Srbi koje je Slobodan Milošević pozvao na nacionalno širenje.” („Danas”, 17. novembar 2007).
Praznine u saznanjima o Slovenima: U našoj javnosti vlada potpuno nepoznavanje ranih Slovena, iako se konstantno priča da smo mi njihovi potomci.
Kao što smo viđeli, kroz cijelu istoriju Slovenima je poljoprivreda bila daleko najvažnija djelatnost, a pouzdana istorijska svjedočanstva nam kazuju da su Crnogorci bili vrlo nevični poljoprivredi, takvo poimanje je prisutno i u kolektivnoj svijesti današnjih Crnogoraca. Istina, od Slovena koje su na ovim prostorima Turci davno uništili, osim jezika, ostali su tragovi i u vidu ponekog toponima sa imenom slovenskih bogova, kao i neki tragovi u običajima i ishrani, ali samo tragovi.
Prvi značajni etnolog sa ovih prostora bio je Vuk Karadžić. On je pažljivo bilježio narodna vjerovanja i običaje. Nije ništa zapisao o tome da Crnogorci (i Dinarci uopšte), vjeruju u slovenske bogove: Peruna, Velesa, Ladu, Radgosta, Vesnu, Dažboga... Saznanja o slovenskim bogovima mi smo dobili od naučnika koji su nam predstavili mitologiju pravih Slovena: Ukrajinaca, Rusa, Poljaka, Slovaka... Slovenska mitologija nije dio naše tradicije.
Miroslav ĆOSOVIĆ
