Resorno ministarstvo i u tehničkoj i u prethodnoj vladi nije ispunilo očekivanja ni crnogorske javnosti niti Evropske komisije kada je u pitanju oblast životne sredine. Za dvije godine, u oblasti životne sredine i klimatskih promjena, Vladi nije predložen, čak ni na javnu raspravu stavljen, nijedan zakon. Tek decembra 2022. godine je konačno Vlada usvojila Prijedlog zakona o zaštiti od jonizujućeg zračenja, radijacionoj i nuklearnoj sigurnosti i bezbjednosti, koji je inače još u decembru 2019. godine usvojila tadašnja vlada, ali se čekalo još tri godine da se ponovo uputi u proceduru - kazala je u intervjuu za Pobjedu direktorka Centra za klimatske promjene, prirodne resurse i energiju Univerziteta Donja Gorica Ivana Vojinović.
Ona posebno ističe i izostanak potrebne normativne aktivnosti jer su upravo u protekle dvije godine EK i Evropski parlament donijeli brojne propise i strategije koje proističu iz Evropskog zelenog sporazuma, a koji su za Crnu Goru, kao državu kandidata, i te kako relevantni.
"Na današnji dan, Crna Gora nema ključne strategije u ovoj oblasti, i to u oblasti biodiverziteta, vazduha, dezertifikacije. A kad nemate strategiju, nemate viziju niti dugoročni plan djelovanja, te problemi na terenu postaju samo složeniji", objašnjava Vojinović.
Nedostaje monitoring, ne prate se stanja segmenata životne sredine, što o tome mislite?
VOJINOVIĆ: Mišljenja sam da od 2021. godine nemamo dobar trend u praćenju stanja segmenata životne sredine, tj. monitoringu. Umjesto da se obuhvat monitoringa svih segmenata životne sredine, vazduha, vode, biodiverziteta, mora i sl. povećava iz godine i godinu, isti je zadržan na nivou prethodnih godina, a monitoring buke i radioaktivnosti prošle godine nijesu ni realizovani. Takođe, predloženi program monitoringa za 2023. godinu nije u finansijskom smislu povećan, uprkos ranijim najavama da će se Ministarstvo boriti za mnogo veći budžet za ovu oblast koja to iziskuje i zaslužuje.
Agencija za zaštitu životne sredine je nastavila istraživanja u sklopu uspostavljanja Natura 2000 mreže, što je obaveza iz procesa EU integracija i bez toga nema zatvaranja poglavlja 27, tako da je pozitivno što tu nije došlo do zastoja.
Negativno je i to što Crna Gora ne ispunjava preporuke Bernske konvencije vezano za projekat Porto Skadar Lake, a što je na nedavnom sastanku u Strazburu ponovljeno. Tri morska zaštićena područja moraju što prije da dobiju suštinske upravljače, jer su proglašena prije više od godinu.
Imamo i veliki problem zagađenja vazduha. Što je tu trebalo preduzeti?
VOJINOVIĆ: Problem zagađenja vazduha se nastavlja iz godine u godinu. Smatram da Ministarstvo mora da bude proaktivnije po tom pitanju i da zajedno sa lokalnim samoupravama ubrza donošenje i implementaciju nekih operativnijih mjera, jer se ne može čekati usvajanje strategije u ovoj oblasti već pune dvije godine, a podaci o koncentracijama zagađujućih materija su opominjujući za Pljevlja, Bijelo Polje, Podgoricu i Nikšić. Podsjetiću da se Crna Gora obavezala da će do 2027. godine sprovesti sve aktivnosti kako bi kvalitet vazduha bio u skladu sa graničnim vrijednostima emisija EU, a to podrazumijeva, pored rekonstrukcije TE Pljevlja i toplifikacije ovog grada, adekvatna rješenja u Bijelom Polju, Podgorici i Nikšiću, modernizaciju voznog parka, zamjenu čvrstih energenata održivijim alternativama i sl. Određeno ohrabrenje daje nedavno potpisani ugovor od strane EPCG vezano za toplifikaciju. Međutim, za sveukupno dovođenje kvaliteta vazduha u zakonom propisane granice mislim da nema dovoljno vremena da se ispuni postavljeni rok.
Kao dugogodišnja šefica Radne grupe za poglavlje 27, možete li da nam kažete koliko zaostajemo? Hoćemo li imati posljedica po tom pitanju?
VOJINOVIĆ: Iz najnovijeg Izvještaja EK o Crnoj Gori iz oktobra možemo da vidimo da niti se prethodna, a ni tekuća vlada nijesu ozbiljno bavile ovim poglavljem. Već drugu godinu zaredom Crna Gora ne napreduje u poglavlju 27, što je sada već zabrinjavajući trend, ukoliko i dalje imamo aspiraciju da postanemo prva naredna članica EU. EK je na više mjesta u Izvještaju diplomatskim rečnikom opomenula našu državu da ima ograničen stepen usklađenosti praktično u svim oblastima, a posebno u oblasti otpada, voda, industrijskog zagađenja, zaštite prirode.
Akcioni plan za ispunjavanje završnih mjerila, kao strateški dokument na osnovu kojeg se ocjenjuje ispunjenje završnih mjerila u poglavlju 27, bilježi jako lošu realizaciju. U posljednjem izvještajnom periodu imamo stepen ispunjenja obaveza od svega 24,5 odsto. U ključnim oblastima klimatskih promjena, kvaliteta vode i horizontalnog zakonodavstva stepen realizacije je nula, a u oblastima upravljanja otpadom i zaštite prirode ispod 15 odsto. Ne vidim nijedno valjano obrazloženje koje može da opravda ovakav učinak. Od realizacije od 82 odsto iz prve polovine 2021. godine, preko 64 odsto s početka 2022. godine, došlo se do pomenutih 24,5 odsto.
Kao nekome ko je deset godina bio zadužen za vođenje poglavlja 27, žao mi je što se tretman ovog poglavlja od strane nadležnih promijenio u negativnom smislu. Bojim se da smo dobru komunikaciju i povjerenje kolega iz Brisela, koji su duži niz godina građeni, izgubili. Iz ličnog iskustva govorim da nije jednostvano steći povjerenje EK, jer isto zahtijeva blagovremeno ispunjavanje obaveza, stalnu komunikaciju i otvoren odnos u rješavanju problema kojih Crna Gora puno ima u ovoj oblasti. U jednom momentu Crna Gora je sve to uspjela, što je i rezultiralo dobijanjem zelenog svjetla od tadašnjih 28 zemalja članica EU da se poglavlje 27 otvori za pregovore.
Nemamo ni operativnu Radnu grupu za poglavlje 27.
VOJINOVIĆ: Nemamo, a EK upozorava i na urgentnost imenovanja šefa Radne grupe. I to se ne dešava prvi put u zadnje dvije godine, budući da je ovo mjesto i u vrijeme prethodne vlade bilo mjesecima upražnjeno. Kada nemate operativnu radnu grupu za ovo poglavlje, a posebno šefa, nemate institucionalnu koordinaciju na ispunjavanju obaveza iz evropske agende između državnih i lokalnih organa, niti uključivanje civilnog društva u pregovarački proces. U prethodnoj vladi održana je samo jedna i to konstitutivna sjednica Radne grupe. U tekućoj, tehničkoj, vladi takođe samo jedna, na početku mandata.
Ono što nadležni moraju bolje da razumiju jeste da Brisel želi da vidi spremnost Crne Gore da efektivno implementira propise i dokumenta, a ne samo da ih piše.
Mislim da je dosta vremena izgubljeno. U međuvremenu je u regionu došlo do pomaka u ovoj oblasti.
Zakon o otpadu čeka već dvije godine, hoćemo li se ,,zatrpati u sopstvenom smeću“?
VOJINOVIĆ: Vlada četvrtu godinu zaredom ne usvaja novi zakon o upravljanju otpadom, niti ga predstavlja zainteresovanoj i stručnoj javnosti na uvid. U ovom momentu mi kao građani ne znamo šta su državni službenici napisali u tom prijedlogu zakona koji direktno utiče na naše zdravlje.
Ulazimo u treću godinu da ne postoji državni plan upravljanja otpadom, iako su bile najave da će biti završen do kraja 2022. godine. Ovo znači da se otpadom u Crnoj Gori u određenom smislu stihijski upravlja. EK nam ponovo ukazuje da nemamo uspostavljen sistem selekcije i reciklaže otpada, da se ne rješava pitanje privremenih odlagališta koje treba zatvoriti i sanirati, niti imamo viziju u strateškom planiranju i investicijama. Na teritoriji Crne Gore od 13.812 kvadratnih kilometara zvanično je popisano čak 348 neuređenih odlagališta otpada, od čega se mnoga nalaze pored puteva, na obalama rijeka i sl. Trenutno se oko 57 odsto otpada odlaže na sanitarne deponije u Podgorici i Baru, dok se 20 odsto nalazi na privremenim deponijama na sjeveru. Ukupna količina komunalnog otpada pripremljenog za ponovnu upotrebu ili reciklažu iznosi oko 14 odsto, što je daleko od cilja od 50 odsto koji Crna Gora mora da ispuni. I ove podatke treba uzeti sa rezervom, jer se u dvije najveće crnogorske opštine nakon Podgorice, u Nikšiću i Bijelom Polju, ne vrši mjerenje otpada, već se radi procjena količina. A i sama metodologija kojom se generalno prate tokovi otpada nije standardizovana i mora se što hitnije uspostaviti jedinstvena baza podataka.
Mnogo veći fokus mora biti sjever Crne Gore u kojem dominiraju privremena odlagališta čvrstog komunalnog i građevinskog otpada, te dati jača podrška projektu izgradnje regionalnog centra za upravljanje otpadom u Bijelom Polju. Ono što bih željela da pohvalim jeste nedavna odluka Vlade da opredijeli 400.000 eura za sanaciju deponije Mislov do u Nikšiću, koja je crna ekološka tačka ne samo tog grada, već i čitave Crne Gore.
Koje aktivnosti su urgentne u oblasti upravljanja otpadom?
VOJINOVIĆ: Obavezni smo da do 2030, odnosno 2033. godine imamo izgrađenu svu potrebnu infrastrukturu, uspostavljen sistem odvojenog sakupljanja otpada makar za staklo, plastiku, metal i papir, dostignute stope reciklaže, sanirana privremena odlagališta otpada i sl. Posebno se mora raditi na uspostavljanju produžene odgovornosti proizvođača za posebne tokove otpada kao što su električni i elektronski otpad, ambalaža, vozila van upotrebe i sl. Kada je riječ o plastičnom otpadu, koji je jedna od ključnih tema u ovoj oblasti kojom se EU države članice bave, usljed nedonošenja novog zakona o upravljanju otpadom, Crna Gora ne ide u korak sa trendovima u Evropi koji nalažu smanjenje uticaja određenih plastičnih proizvoda na životnu sredinu, zabranu upotrebe plastičnih proizvoda za jednokratnu upotrebu za koje su dostupne pristupačne održivije alternative, cilj prikupljanja 90 odsto recikliranih plastičnih boca do 2029. godine i sl.
Što mislite o nacionalnim parkovima, to što još nemaju planove upravljanja i što samo naplaćuju ulaznice za turiste, a toliko imaju potencijala?
VOJINOVIĆ: Kako je zaštita, unapređivanje i razvoj nacionalnih parkova, koji čine 7,7 odsto teritorije Crne Gore, djelatnost od javnog interesa, njeno finansiranje se vrši iz više izvora. Na prvom mjestu to su subvencije koje se svake godine transferišu Javnom preduzeću za nacionalne parkove posredstvom Ministarstva, potom sopstveni prihodi u vidu naknada za korišćenje dobara nacionalnih parkova, kao i razne donacije, programi bilateralne podrške i drugi izvori u skladu sa zakonom. U strukturi sopstvenih prihoda dominantni su prihodi od naknada za posjetu parkovima i prateće usluge (vodiči, posjete posebnim mjestima unutar parkova i sl), korišćenje opreme i prostora pogodnog za smještaj, parking, kampovanje, sakupljanje šumskih plodova, turizam, prodajna mjesta i korišćenje postojeće infrastrukture unutar parkova, snimanje teritorije parkova, za ribolov, rafting i korišćenje plovila, kao i korišćenje imena i simbola nacionalnog parka.
Nacionalni parkovi ostvaruju prihode i davanjem u zakup zemljišta u državnoj svojini radi postavljanja objekata privremenog karaktera, što je regulisano Programom objekata privremenog karaktera, kao i stalnih objekata koji se bave turističko-ugostiteljskim djelatnostima.
I upravo se svake godine na osnovu petogodišnjeg plana upravljanja, izrađuju godišnji programi upravljanja i finansijski planovi, ali petogodišnji planovi upravljanja za period 2021-2025. godine još uvijek nijesu usvojeni. To zasigurno otežava rad Javnog preduzeća za nacionalne parkove koje je u dužem vremenskom periodu opterećeno problemima i dubiozama u finansijskom, kadrovskom i organizacionom smislu.
Da li stagniramo i u oblasti otpadnih voda?
VOJINOVIĆ: Ne bih rekla da je tu došlo do stagnacije. Oblast otpadnih voda je sigurno jedna od najzahtjevnijih i najskupljih politika u oblasti životne sredine. Imajući u vidu veliki obim investicija koji je potreban za potpunu izgradnju kanalizacione mreže, posebno postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, kao i organizaciona, finansijska i tehnička ograničenja, posebno na lokalnom nivou i u komunalnim preduzećima, izgradnja infrastrukture za otpadne vode jedino se može ostvarivati fazno. Cilj je da do 2035. godine 95 odsto stanovništva bude priključeno na kanalizacioni sistem.
Posebno je važno što je započet kapitalno važan projekat u ovoj oblasti, a to je savremeno postrojenje za sakupljanje i prečišćavanje otpadnih voda za glavni grad Podgoricu, ukupne vrijednosti oko 75 miliona eura. Ova investicija je važna u ekološkom smislu, jer će zaštititi ugroženi vodotok rijeke Morače i basen Skadarskog jezera, potom u zdravstvenom smislu jer neće dolaziti do ispuštanja netretiranih otpadnih voda u krajnji recipijent što će poboljšati uslove javnog zdravlja i usluge vodosnabdijevanja za stanovnika glavnog grada i konačno nosi i ekonomske koristi jer će pokrenuti građevinske aktivnosti i povezane investicije. Uz ovo, pomenula bih i da je nakon veoma dugog vremenskog perioda pripreme od strane naše administracije, a koji je trajao nekoliko godina, konačno Crnoj Gori obezbijeđeno iz Zapadnobalkanskog investicionog okvira 23 miliona eura za izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Kolašinu i Rožajama i unapređenje sistema vodosnabdijevanja i proširenje kanalizacione mreže u Kolašinu, Rožajama i Mojkovcu. Najkasnije do 2035. godine u Crnoj Gori mora biti izgrađena sva planirana kanalizaciona infrastruktura, postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, zaštićena vodoizvorišta i sl.
Da li se danas može govoriti o projektu ekološke Crne Gore?
VOJINOVIĆ: To je bio krupan vizionarski i civilizacijski iskorak. Svjedoci smo da se vodi kontinuirana debata o tome koliki su dometi te ideje, da li je implementirana u praksi, i sl. Treba pozdraviti ovu plemenitu ideju koju je postavila ranija generacija. Ipak, sada živimo u drugačijem društveno-ekonomskom kontekstu u odnosu na 1991. godinu, i treba da se okrenemo rješavanju izazova sa kojima se suočava današnja generacija. Kad to kažem prije svega mislim na bojazan da, ukoliko smo u protekle tri decenije po mišljenju većeg dijela društva propustili priliku da se izgradimo kao ekološka država, sada ne propustimo novu priliku da implementiramo evropske ekološke standarde, odnosno ne pređemo na savremene koncepte razvoja kao što su klimatska neutralnost, zelena i cirkularna ekonomija. Zanemarivanjem ovih pitanja, vrlo lako možemo ostati zarobljeni u zastarjelim tehnologijama i neodrživim praksama koje nas ne usmjeravaju na put održivog razvoja.
Prikažite nam u kratkim crtama rad Centra za klimatske promjene prirodne resurse i energiju UDG, na čijem ste čelu?
VOJINOVIĆ: To je naučna i istraživačka institucija, koja na osnovu naučnih podataka i primijenjenog istraživanja u oblasti klimatskih promjena, biodiverziteta i energije, nastoji da doprinese rješavanju problema u ovim oblastima. Centar je osnovan uz veliku podršku Rajendrae Pachauri-ja, dobitnika Nobelove nagrade i bivšeg predsjedavajućeg UN Međuvladinog panela o klimatskim promjenama (IPCC). Okupljamo multidisciplinarni tim istraživača iz različitih oblasti. Ove godine smo završili realizaciju projekata u oblasti zaštite prirode i usluga ekosistema i otpočeli nekoliko novih nacionalnih i regionalnih projekata u oblasti adaptacije na klimatske promjene, upravljanja otpadom, klimatske neutralnosti, dekarbonizacije i energetske tranzicije. Paralelno s tim, postali smo članica Mreže rješenja za održivi razvoj koja blisko sarađuje sa UN agencijama, multilateralnim finansijskim institucijama, privatnim sektorom i civilnim društvom, i potpisali Memorandum o saradnji sa Glavnim gradom Podgorica.
Generalno, naš fokus u narednom periodu biće ključni globalni trendovi koji kroz Zelenu agendu EU imaju direktan uticaj na Crnu Goru, kao što su dekarbonizacija i energetska tranzicija, izgradnja zelene, cirkularne i klimatski neutralne ekonomije, klimatske promjene i zaštita biodiverziteta. Centar će svojim stručnim kapacitetima dati doprinos i ispunjavanju zahtjeva i obaveza iz pregovora sa EU u poglavlju koje se odnosi na životnu sredinu i klimatske promjene, digitalnim inovacijama u ovoj oblasti, kao i uspostavljanju održivog finansiranja i koncepta održivog razvoja.
Strateško partnerstvo koje je Univerzitet Donja Gorica ove godine potpisao sa Univerzitetom iz Arzione, već nam otvara vrata za partnerstva širom svijeta na temu inovativnih projekata u oblasti životne sredine i klimatskih promjena, kao i transfera novog znanja i najnovijih naučnih saznanja u ovoj oblasti.
Biodiverzitet Ulcinjske solane ugrožen
Vojinović naglašava da su i dalje prisutni problemi sa očuvanjem biodiverziteta Ulcinjske solane, zbog kojeg je ovaj lokalitet proglašen zaštićenim područjem na nacionalnom i međunarodnom nivou, jer su izostali instrastrukturni radovi na sanaciji nasipa, bentova i pumpi, te je i dalje prisutan rizik gubitka biodiverziteta ovog prostora i opstanka ptičje populacije koja migrira, stanuje i gnijezdi se na
Solani. Iako je bila obaveza Opštine Ulcinj da donese plan upravljanja prostorom Solane, sama činjenica da je zaštita Solane dio završnih mjerila za poglavlje 27 govori o odgovornosti Vlade da se stara o ispunjenju ovih obaveza.
