Umjetnost i vlast ne idu zajedno. Jedno je plod mašte i često iracionalne samosvojnosti dok je drugo u vezi sa sudbinama naroda i tako nerijetko u znaku gotovo surovog pragmatizma. Rijetko se zato umjetnik i vladar sreću na istom mjestu, a kamoli u istoj ličnosti. A upravo se tako nešto, izvan svih ustaljenih pravila i konvencionalnih očekivanja desilo u Crnoj Gori s početka 19. vijeka sa crnogorskim vladikom Petrom II Petrovićem Njegošem. Kroz njegov uspon na sam vrh vlasti 1831, odjednom, predstava o umjetnosti podiže se na najviši državni nivo. Više od toga. Njegoševo stvaralaštvo, njegov naboj i zamah, snaga filozofske, metafizičke vizije daleko je prevazišla njegova državnička dostignuća. On je postao vladar koji je, prije i iznad svega, bio nenadmašan umjetnik, mistik i vizionar. I time je on prerastao u vrstu fenomen koji traje kroz vrijeme, ali koji mu isto tako i odoljeva. Samo je možda, u jednom drugom vremenu, Vaclav Havel, u Poljskoj, uspio da umjetnički zanos poveže sa konkretnom vlašću, ali istorijski kontekst je bio savim drugi.
Trenutak Njegoševog uspona na vlast je bio trenutak izuzetne političke kompleksnosti borbe za državnu samostalnost Crne Gore i njen kulturni identitet. I ta politička realnost je našla odjeka u njegovoj umjetnosti. Ali Njegoš nije od umjetnosti stvarao onaj imaginarni višak koji bi opravdao političko djelovanje. Za njega je umjetnost bila vrhunski izraz ljudskog bitisanja koji je on snijevao na Lovćenu, u to doba najvišem vrhu. U toj svijesti o odvojenosti politike i umjetnosti, o teškoći ljudskih izbora i drami ljudskih sudbina, krije se Njegoševa civilizacijska uloga koja se često zapostavlja kroz različite interpretacije njegovih ostvarenja.
Nezaobilazno je da je odjek antičko-grčkog stvaralaštva i tradicije, koji je pronašao dijahronijski izraz u razvojnom toku evropske kulture, na poseban način na crnogorskom tlu, nastavio kroz njegovu “Luču Mikrokosma” i “Gorski vijenac”, umjetničko-misaone vrijednosti “Ilijade” i “Odiseje”. Ali dok je Homer ostao umjetnik bez lica, utonuo u tamu vremena, i bez stvarnih biografskih podataka, Njegošev lik, njegova slika i prilika, snaga pogleda u gorskim očima, živi su i konkretni. Ta konkretna strana njegove božanske nadarenosti je ono što je otežavalo njegovu kontekstualizaciju u različitim istorijskim okolnostima. Njegov lik je slikan i preslikavan, često vulgarizovan i zloupotrebljen u dnevno-političke svrhe. Međutim, dijalektička ambivalentnost sintagme “umjetnik-vladar”, odnosno, kontradiktornost svjetova koje su označavali, učinili su da jedan dobar dio Njegoševe misli i vizije ostane izvan simboličkog sistema uobičajene recepcije dnevne kritike i trenutne mode na teoretsko-književnoj sceni i u domenu političkog izraza. Najslikovitije je to pokazivala sudbina njegovih posmrtnih ostataka koji su više puta bili seljeni iz cetinjskog manastira na Lovćen i nazad, a zavisno od dnevno-političkih prilika i potreba da se koristi Njegoševa umjetnička slava i simbolička vrijednost njegovog imena u ime neposredne političke dobiti.
Tako je izuzetnost Crne Gore baš u pojavi vladara-umjetnika, Petra II Petrovića Njegoša, prevazišla simboličnu istorijsku dnevnost i njena zbivanja toga doba. Na izvjestan način postala je slučajem kulturološkog tipa, ovaploćenje Platonove ideje u “Državi”, o filozofu-umjetniku kao idelanom vladaru. Ali je isti taj fenomen “vladara –umjetnika” odredio Crnu Goru za vremena koja dolaze. Dileme Njegoševe vizije, pitanja koja je on postavio, slike herojskog držanja i moralnog bitisanja, sastavni su dio identitetskog definisanja sa kojim se Crna Gora i danas nosi.
