Među najvažnijim akterima procesa razvoja crnogorske kulture u Novom vijeku jedno od počasnih mjesta pripada Božidaru Vukoviću Podgoričaninu, izuzetno kompleksnoj ličnosti koja je svoje aktivnosti razvijala krajem XV i u prvoj polovini XVI vijeka – posebno turbulentnim i teškim vremenima domicilne istorije. U okviru dosadašnjih brojnih stručnih i naučnih studija i rasprava, proizašlim uglavnom iz pera stranih – prije svega srbijanskih – autora Vukovićevo stvaralaštvo je dominantno pripisivano srpskom kulturnom korpusu.
U kojoj mjeri je shvaćen, priznat i afirmisan Božidar Vuković u svojoj otadžbini može posvjedočiti autor ovih redova koji je na šest crnogorskih fakulteta imao prilike da realizuje predavanja iz predmeta Istorija umjetnosti Crne Gore. Naime, niko od brojne studentske populacije nije posjedovao ni najosnovnije podatke o Božidaru Vukoviću Podgoričaninu, a ne tako zanemarljivi dio smatrao ga je ličnošću iz doba vladavine dinastije Petrović Njegoš – poneki čak i narodnim herojem iz Drugog svjetskog rata. Ovakva nevjerovatna činjenica vodi ka logičkom zaključku da Crna Gora kao matica nije do danas posvetila dužnu pažnju jednom od svojih najznamenitijih i harizmatičnih sinova.
Raspoloživa naučna građa je dovoljna za ukazivanje na njegovu dragocjenu ulogu u procesu razvoja crnogorske kulture. Većina istraživača izražava mišljenje da je rođen u Podgorici, negdje oko 1565.g. Veoma su vjerovatne pretpostavke da je u mladosti obavljao visoku dužnost u dvorskoj administraciji gospodara Ivana Crnojevića u statusu logoteta – šefa dvorske pisarnice i, moguće, kancelara dvora. Smatra se da je već u doba vladavine Crnojevića Crnom Gorom stekao vojvodsku titulu. Nakon propasti crnojevićke Crne Gore, krajem XV vijeka, Božidar Vuković – moguće sa gospodarom Đurđem Crnojevićem – napušta zemlju i odlazi u Veneciju gdje će biti stalno nastanjen sve do svoje smrti oko 1640.g.
Osnivanje štamparije
Vezujući ličnu i porodičnu sudbinu u novom okruženju – visokocivilizovanoj i bogatoj sredini - otmeni i obrazovani Božidar, istinski crnogorski patriota, u želji da pomogne od Turaka okupiranoj domovini, osniva ćirilsku štampariju u kojoj će narednih decenija biti štampane više crkvenih knjiga pravoslavne provinijence, namijenjenih opustošenim crnogorskim crkvama i manastirima – Služabnik 1519.g.; Psaltir 1520.g.; Zbornik 1536.g.; Molitvenik-Zbornik 1536.g.; Oktoih Osmoglasnik 1537.g.; Minej 1538.g.; Molitvenik (Trebnik?) 1540.g. Nesumnjivo, kao nekadašnji upravitelj dvorske pisarnice gospodara Crnojevića, Božidar Vuković je bio dobro upoznat sa tehnologijom i karakterom Đurđeve štamparije na Cetinju, te je želio osnivanjem nove nastaviti uspostavljenu djelatnost.
Prema nekim mišljenjima, Božidar je u Veneciju sa sobom odveo jednog ili više štampara koji su pod vođstvom Makarija stvorili čudesne knjige Crnojevića štamparije. To se prije svega odnosi na njegovog najvažnijeg štampara Pahomija koji u pogovorima knjiga ističe da je iz Crne Gore od mjesta Rijeke (Crnojevića). Svojim tehničkim i likovnim kvalitetima knjige iz Vukovićeve venecijanske štamparije mogu se svrstati u visokokvalitetna izdanja evropske štampe XVI vijeka.
Nakon Božidareve smrti, njegov sin Vićenco preuzima očevu štampariju koja u narednim godinama realizuje štampu brojnih knjiga: Psaltira 1546.g.; Zbornika 1547.g.; Služabnika 1554.g.; Molitvenika-Zbornika 1560.g.; Psaltira sa posledovanjem 1561.g. Tehnologiju Vićencove štamparije, moguće uzete u najam, koristi Stefan Marinović, a kao jedan od nastavljaća Vukovićevog djela javlja se i kotorski plemić Jerolim Zagurović. Pri kraju XVI vijeka - štamparija Vukovića prelazi u ruke venecijanca Antonija Rampcete i, nakon toga, na kraju vijeka prestaje da postoji.
Patriota i umjetnik
U kontekstu štamparske djelatnosti, koja se u Crnoj Gori uz njegove aktivnosti uglavnom apostrofira, treba napomenuti da je Božidar Vuković lično sastavljao forme slova, slog i sadržinu tekstova, te odabirao tematiku i tipologiju likovnog ukrasa. To ga čini i umjetničkim kreatorom, tipografom, grafičkim dizajnerom i urednikom štampanih izdanja. Između ostalog, u venecijanskoj sredini Božidar Vuković je stekao veliki ugled čemu nije doprinijela samo štamparska aktivnost. Poznat u čuvenom gradu pod imenom Dionisio dalla Vecchia („Božidar od Starca“ – moguće asocijacija na manastir Starčeva Gorica; prema nekim mišljenjima Vecchia je prezime njegove supruge koje je nakon sklapanja braka preuzeo), oženjen Venecijankom Apolonijom, obavljao je i visoku dužnost gastalda u Bratovštini Sv. Nikole Grčke pravoslavne crkve u Veneciji.
U mletačku metropolu Vuković je dospio već kao obrazovan i otmen čovjek plemićkog ranga gdje ubrzo stiče elitistički status što mu je omogućilo sticanje „plemstva Svete lateranske palate, Carskog dvora i Imperijalnog Vijeća“. Ova titula je od strane cara Karla V potvrđena i unaprijeđena rangom plemića Svetog rimskog carstva kojom prilikom mu je dodijeljen i novi grb na kome se, pored postojeće figure lava, našao i orao u pola figure. Prema određenim izvorima, Karlo V povjeravao je Vukoviću i delikatne diplomatske misije usmjerene ka oslobađanju djelova okupiranog Balkana – čini se pouzdanim podatak da je Božidar Vuković, između ostalog, upućivan na dvor moldavskog vojvode u sklopu carske agitacije za vođenje ratova protiv turskih vojski sultana Sulejmana II Velikog.
U kontekstu čina dodjeljivanja plemićkog zvanja vrijedno je citirati navod iz imperijalne povelje izdate 3. februara 1533.g. u Bolonji gdje se, između ostalog navodi da „Božidar Vuković i svi njegovi zakoniti nasljednici, kako oni koji su već rođeni tako i oni koji se mogu roditi, trajno se proglašavaju za plemiće Cara i Svetog Rimskog carstva“.
Pored neospornih činjenica da je Božidar Vuković bio ne samo puki štampar već i mecena, umjetnik, intelektualac, plemić, državnik i diplomata, posebno imponuje njegov patriotski odnos prema otadžbini Crnoj Gori. U pogovorima svojih knjiga ističe ponosno svoje porijeklo navodeći da je iz mjesta Đurići (Đulići) u gradu Podgorici, „otačestvom“ od dukljanske zemlje.
Borac za državu i identitet
Vukovićeva aktivnost na formiranju ćiriličke štamparije nije bila motivisana trgovačkim razlozima već željom da pomogne okupiranom zavičaju i drugim balkanskim prostorima naseljenim pravoslavnim stanovnicima. Kao intelektualac renesansnog duha veoma dobro je znao što za porobljene krajeve predstavlja pojava knjiga kao najvećeg borca protiv zatiranja državnog i duhovnog identiteta.
Za razliku od dijela znamenitih crnogorskih kulturnih poslenika i umjetnika koji su sahranjeni po sopstvenoj želji u „alejama velikana“ inostranih sredina, Božidar Vuković se u testamentarnoj oporuci izričito opredjeljuje za vječni počinak u svom „otačestvu“. Bogat i slavan sa zavidnom reputacijom u Veneciji i na carskom dvoru svakako je bio u mogućnosti da sebi u Veneciji podigne velelepnu monumentalnu grobnicu. Umjesto nje, beskrajno odan matici, opredijelio se za jednostavnu kamenu ploču koja prekriva njegov grob u manastiru Starčeva Gorica. Ovakav, kada su u pitanju znameniti ljudi ponikli na crnogorskim prostorima, uzvišeni patriotski čin skoro da ne postoji u domicilnoj istoriji.
Dug prema velikanu ostao
Ako se zapitamo kako se sa aspekta sadašnjice u Crnoj Gori prezentuju lik i djelo Božidara Vukovića Podgoričanina, dolazimo do krajnje negativnih i zapanjajućih rezultata. Njegovim imenom je nazvana jedna podgorička škola i, odskora, jedna nagrada na Podgoričkom sajmu knjiga a od javnih spomenika figurira samo bista – rad vajara Rista Stijovića iz 1939. g. – koja se nalazi u parku preko puta sadašnjeg hotela Hilton-Crna Gora. Podgorica i Crna Gora, kada je u pitanju Božidar Vuković Podgoričanin, neizostavno moraju preduzeti niz aktivnosti na osnovu kojih bi sadašnje i buduće generacije bile na pravi način upoznate sa svim odlikama koje su krasile lik i djelo njihovog slavnog pretka.
Možda najveći obavezu prema Božidaru Vukoviću, njegov grad i domovina imaju kada je u pitanju adekvatna prezentacija u domenu javne spomeničke skulpture. Pomenuta bista u parku, kvalitetan rad Stijovića, postala je predmet žive polemike u aktuelnoj kulturnoj i političkoj javnosti. U pitanju je spornost natpisa na postamentu koji Vukovića označava srpskim editorom i štamparom. Ovaj neprikladan natpis – sam Vuković kaže da je „otačestvom“ od dukljanske zemlje – odraz je velikosrpskih klero-nacionalističkih programa u kraljevini Jugoslaviji pod dinastijom Karađorđevića. Mišljenja smo da naznačeno imenovanje predstavlja još jedan otužni istorijski dokument onih teških vremena kada je Crnoj Gori brutalno, nečasno i nezakonski ugašena državnost i dinastija, nacionalna samobitnost, istorija i kultura.
Po mišljenu pisca ovih redova u okviru natpisa na spomeniku obavezno bi se morali naći: ime korišćeno u Veneciji – Dionisie dalla Vecchia, naziv carske plemićke titule i carski grb koji se nalazi i u Vukovićevim knjigama. Ukoliko bi postojali natpisi koji označavaju djelatnost, pored editor i štampar, moraju se naći i državnik, mecena, humanista i diplomata. Naravno ispod svih natpisa slijedilo bi: zahvalni sugrađani i otačestvo.
