Čuvena knjiga „Ljubav u doba rata“ govori o dvoje ljudi čiji je brak nepovratno oblikovan surovom realnošću rata. E pa, ovo je priča o dvoje ljudi čije živote sada oblikuje surova politička realnost... i nešto više... samo zbog njihove posvećenosti zaštiti integriteta zvanične statistike.
Moja prva misao čitajući objavu o razrješenju dr Gordane Radojević sa funkcije bila je: „Ma ne! Još jedan slučaj kao dr Andreas Georgiou“. Ko je dr Andreas Georgiou? A ko je dr Gordana Radojević? Kako su povezani i šta im je zajedničko?
Pa, dr Georgiou je bivši direktor Grčkog statističkog zavoda (ELSTAT) koji je bio uključen u sudski spor zbog klevete u Grčkoj tokom posljednjih 10 godina. Optužbe za klevetu se posebno odnose na javnu izjavu koju je dao u svojoj zvaničnoj ulozi direktora ELSTAT-a dok je ispunjavao svoju odgovornost da brani zvanične statističke podatke za Grčku proizvedene pod njegovim vođstvom.
Vrhovni sud Grčke osudio ga je na dvije godine uslovno zbog kršenja dužnosti – jer nije dostavio revidiranu statistiku deficita i duga Grčke za 2009. godinu na odobrenje prije nego što ih je proslijedio Eurostatu – Statističkom zavodu Evropske unije (EU) – u novembru 2010.
Njegova izjava se odnosila na odbranu revizije pogrešno prijavljene statistike deficita i duga Grčke za period 2006-2010. Dugovi i deficiti su veoma politički relevantni statistički podaci jer inspirišu zakonodavstvo i izvršne odluke koje utiču na veliki broj ljudi.
Dr Radojević je bivša direktorka Zavoda za statistiku Crne Gore (MONSTAT). Prema vijestima iz različitih izvora, dr Radojević je razriješena dužnosti direktora odlukom predsjednika Vlade Crne Gore – bez održavanja sjednice, ali na osnovu dobijene saglasnosti većine članova Vlade.
Dr Radojević je navela da je razrješenje „zasnovano na razlozima zbog kojih nijesu predočeni dokazi, bez poštovanja zakonom propisane procedure dok je bila na bolovanju zbog infekcije COVID-19“. U prethodno pomenutoj objavi o razrješenju, formalni razlog za smjenu naveden je kao: „podaci iz Izvještaja o radu Zavoda za statistiku [Crne Gore] za 2020. godinu ukazuju na nepravilnosti u radu ove uprave“.
Pojedini poslanici, kao i sama dr Radojević, iznijeli su više detalja o razlozima – jedan od njih je njeno odbijanje pravilnika Vlade koji je izrađen u avgustu 2021. godine za sprovođenje predstojećeg popisa stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori u novembru 2021. godine. Popis je trebalo da bude obavljen u aprilu 2021. godine, ali je odložen prije svega zbog nepostojanja Zakona o popisu, koji je pravni osnov za sprovođenje popisa.
Zakon o popisu je sačinjen kasnije nego što je bilo planirano zbog pandemije, a zatim su ga odobrili relevantni eksperti EU i dat je Vladi Crne Gore u martu 2021. godine na zvanično usvajanje u četvrtom kvartalu 2021.
Vlada je u avgustu 2021. godine odlučila da izmijeni pravila i sprovede popis u četvrtom kvartalu 2021. godine iako Zakon o popisu još nije usvojen – sa čime se dr Radojević nije saglasila. Predsjednik Crnogorske kulturne mreže ocijenio je da je dr Radojević smijenjena „jer je prepreka falsifikovanju rezultata popisa“ – ukratko, zato što je radila svoj posao.
Zašto se vlade miješaju u rad i život direktora statističkih zavoda?
„Podaci su novo zlato“. Podaci daju moć. Zvanična statistika se primjenjuje u nizu disciplina – ekonomija, političke nauke, sociologija, psihologija, antropologija, itd. – i postala je ključna karakteristika donošenja odluka u vezi sa politikama i društvenim naukama. Zvanična statistika koja dominira političkim debatama je uglavnom nacionalnog karaktera: nivoi siromaštva, nezaposlenost, BDP, neto migracija itd.
Popis je trebalo da bude obavljen u aprilu 2021. godine, ali je odložen prije svega zbog nepostojanja Zakona o popisu, koji je pravni osnov za sprovođenje popisa
Nacionalni statistički zavodi su i dalje zvanični proizvođači i nosioci većine zvanične nacionalne statistike (razvijene na osnovu odobrenih naučnih metodologija, procedura i pravila osiguranja kvaliteta) – što znači da nacionalni statistički zavodi postaju moćniji i uticajniji kako se zahtjevi za podacima i statistikom povećavaju. Ovo takođe dovodi do povećanog pritiska na one koji se bave zvaničnom statistikom, posebno kada vlade žele da svoju ekonomiju predstave u najboljem mogućem svijetlu.
Potreba za većom količinom ažuriranih podataka može dovesti do (pozitivnih) promjena u procesima proizvodnje podataka/statistike, kroz poboljšanje stvari kao što su digitalizacija, standardizacija metoda i procedura koje se koriste. Međutim, druga strana je povećani potencijal za izobličenje podataka i metoda, pravila i/ili kvaliteta zbog nedostatka potpune digitalizacije i standardizacije suočenih sa sve većim zahtjevima i pritiskom.
Državni statistički organi su vladina tijela i finansiraju ih vlade. Vladini budžeti za proizvodnju i tumačenje zvanične statistike utiču na mogućnosti poboljšanja efikasnosti procesa proizvodnje statistike, prikupljanja više i boljih podataka i podržavanja opravdanijeg donošenja odluka oko privrede. Toliko je toga povezano i... na toliko toga se može uticati.
Nedavne studije i aktivnosti bacaju svijetlo na to kako vlade manipulišu kvalitetom podataka i povezanim zbirnim statistikama, posebno makroekonomskim. Roberto Aragao sa Univerziteta u Amsterdamu i Lukas Linsi sa Univerziteta u Groningenu istraživali su tipologiju manipulacije, odnosno razlikovanje četiri tipa manipulacije, kroz tri poznate studije slučaja, od kojih je jedna bila slučaj Grčke vezan za dr Georgijua.
Rezultate ovih istraživanja predstavili su u radu „Mnogo nijansi pogrešnog: Šta vlade rade kada manipulišu statistikom“ (2020). Manipulacija statistikom vezanom za COVID-19 u Brazilu bila je tema jednog od prvih postova na ovom blogu.
Kao što pokazuju situacije dvoje direktora nacionalnih zavoda za statistiku, postoje i drugi načini da politika utiče na statistiku na nivou onih koji ih proizvode; ovo uključuje manipulaciju uključenim ljudima (profesionalcima u svojoj oblasti) kroz ignorisanje njihovog profesionalizma, donošenje loših odluka zasnovanih više na političkim ciljevima, a manje na stručnom znanju, ili samo direktno uplitanje u posao (suprotno uobičajenim naučnim metodama i procedurama).
Načelo 1. osnovnih principa zvanične statistike Ujedinjenih nacija kao i načelo 1. Kodeksa prakse evropske statistike daju statističkim zavodima pravo da reaguju na zloupotrebu statistike i uopšte, a kao što je takođe navedeno u paragrafu 20 Preambule Uredbe EU 223/2009 Evropskog parlamenta i Savjeta, nacionalni statistički organi EU treba da uživaju profesionalnu nezavisnost i da obezbijede nepristrasnost i visok kvalitet u proizvodnji evropske statistike (u skladu sa principima iz Kodeksa evropske statistike).
Veoma dobro poznavanje Kodeksa prakse UN i evropske statistike, uključujući ranije bavljenje upravljanjem kvalitetom u statističkom zavodu, a sada standardizacijom i digitalizacijom sistema statističke proizvodnje, kao i čitanje o onome šta se dešava bivšim direktorima nacionalnih zavoda za statistiku, natjeralo me je da se zapitam: Šta se desilo sa nezavisnošću, nepristrasnošću i kvalitetom statističkih organa? Koliko nacionalna politika oblikuje statističke vlasti i njihov rad u posljednjih nekoliko decenija i nakon razvoja Osnovnih principa zvanične statistike?
Realnost je da čak ni ovi utvrđeni principi i zakoni, na koje su se obavezali statistički organi, ne mogu da garantuju željenu naučnu slobodu, odgovornost i nepristrasnost; a u najširem pogledu demokratska i ljudska prava uopšte.
Po mom mišljenju, zvaničnu statistiku neminovno oblikuju vlade, državne privrede i politika, ma koliko statističari željeli da budu profesionalno nezavisni, nepristrasni i da proizvode visokokvalitetne podatke, koji treba da služe Vladi, privredi i politici uopšte.
