U većini evropskih država, kriminalizacija rehabilitacije fašizma ograničena je principima ljudskih prava i sloboda, naročito slobodom izražavanja i slobodom udruživanja, te su često kriminalizovani samo određeni manifestni elementi te ideologije, poput javnog promovisanja diskriminacije ili govora mržnje usmjerenog protiv određenih segmenata stanovništva, navodi se u analizi Istraživačkog centra Skupštine Crne Gore o zaštiti antifašističkih vrijednosti u 26 država Evrope.
Istraživački centar je prikupio, sistematizovao i predstavio podatke u vezi sa pravnom zaštitom antifašističkih vrijednosti, odnosno zabranom određenih vidova rehabilitacije ideologija fašizma i nacizma u 26 evropskih država: Albaniji, Bosni i Hercegovini, Bugarskoj, Danskoj, Finskoj, Estoniji, Francuskoj, Grčkoj, Holandiji, Hrvatskoj, Irskoj, Italiji, Letoniji, Litvaniji, Luksemburgu, Mađarskoj, Norveškoj, Poljskoj, Portugalu, Rumuniji, Slovačkoj, Sloveniji, Srbiji, Švedskoj, Španiji i Ujedinjenom Kraljevstvu.
Zabrane
U analizi se navodi da samo ,,manji broj država sadrži eksplicitne zabrane narušavanja antifašističkih vrijednosti ili negiranja antifašističkog nasljeđa“.
Jedan od izuzetaka u ovom pogledu predstavlja Portugal, koji je Ustavom izričito zabranio osnivanje organizacija koje propagiraju rasističku ili fašističku ideologiju. Ova zabrana potvrđena je i posebnim zakonom, dok je Krivičnim zakonikom kriminalizovano i poricanje ili ozbiljna banalizacija genocida, zločina protiv mira ili zločina protiv čovječnosti.
Ustavom Italije direktno je zabranjena obnova zabranjenih fašističkih partija, dok indirektnu referencu na antifašizam sadrži i preambula Ustava Hrvatske, koja temelje uspostavljanja državne suverenosti u Drugom svjetskom ratu identifikuje u odlukama Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH).
Propaganda fašizma
Kada je u pitanju kriminalizacija narušavanja antifašističkog nasljeđa, u Italiji postoji krivično djelo „apologija fašizma“, koje podrazumijeva zakonsku zabranu propagande u cilju stvaranja udruženja, pokreta ili grupe koja slijedi ili promoviše ciljeve karakteristične za fašističku partiju, kao i zabranu svakog javnog veličanja principa, činjenica ili metoda fašizma ili njegove nedemokratske svrhe, u skladu sa posebnim zakonima. Takođe, krivičnim djelom smatra se i demonstracija fašizma, odnosno učešće na javnim skupovima na kojima se odvijaju aktivnosti karakteristične za rasformiranu fašističku partiju ili nacističke organizacije.
U Srbiji je, takođe, posebnim zakonom uvedena zabrana manifestacija, isticanja simbola ili obilježja ili bilo kakvog drugog djelovanja neonacističkih ili fašističkih organizacija i udruženja, kojima se na bilo koji način krše ustavna prava ili slobode građana.
Osim toga, u Rumuniji postoji zakonska zabrana isticanja fašističkih i nacističkih simbola, osnivanja organizacija fašističke, rasističke ili ksenofobne prirode, kao i promovisanja kulta ličnosti proglašenih krivima za genocid, zločine protiv čovječnosti ili ratne zločine.
U Poljskoj su Krivičnim zakonikom propisane kazne za „promovisanje“ fašističkog ili bilo kojeg drugog totalitarnog režima ili države, kao i „predstavljanje“ sa ciljem širenja zapisa koji sadrži materijal kojim se navedeni sistemi promovišu. Takođe, u ovoj zemlji je Institut nacionalnog sjećanja, državna institucija zadužena za procesuiranje, arhiviranje i obrazovanje u vezi sa zločinima protiv poljskog naroda, ustanovljen posebnim zakonom kojim se između ostalog kriminalizuje javno poricanje zločina za koje je Institut nadležan.
Krivični zakonik Mađarske između ostalog predviđa kazne za otvoreno negiranje nacističkih i komunističkih zločina, te sadrži posebnu odredbu o upotrebi simbola totalitarizma, dok zakonodavstvo Litvanije i Letonije zadrži slične zabrane negiranja zločina nacističke Njemačke i SSSR-a nad tamošnjim stanovništvom, kao i zabranu isticanja simbola i obilježja pomenutih država.
U Slovačkoj su kriminalizovani proizvodnja i širenje ekstremističkog materijala, dok je npr. u Sloveniji i Španiji između ostalog zabranjeno promovisanje rasizma, kao i negiranje, banalizovanje, omalovažavanje ili zagovaranje genocida, holokausta, zločina protiv čovječnosti i ratnih zločina.
Krivični zakonici
Međutim, iako ne postoji izričita zakonska zabrana isticanja fašističke ili nacističke ideologije, određeni elementi tih ideologija sankcionisani su odredbama sadržanim u krivičnim zakonicima.
Naime, praktično sve analizirane države imaju određene zakonske odredbe, najčešće u okviru krivičnih zakonika, kojima se kriminalizuje poricanje najtežih zločina (poput genocida, ratnih ili zločina protiv čovječnosti), kao i promovisanje raznih oblika diskriminacije na osnovu rase, nacionalnosti, etničke pripadnosti, boje kože, religije, seksualne orijentacije ili rodnog identiteta, čime se indirektno sankcioniše javno promovisanje svake političke ideologije zasnovane na takvim principima
Zbog nedostatka jasne definicije antifašizma ne postoje ni instrumenti kojima se izričito propisuje zaštita antifašističkog nasljeđa na evropskom nivou, već su na nacionalnom nivou propisani različiti nivoi njegove zaštite ustavnim, zakonskim i drugim pravnim odredbama, pri čemu se u zakonodavstvu većine zemalja eksplicitno ne spominju pojmovi „antifašizam“ ili „antifašističke vrijednosti“.
Kontroverzna rezolucija Evropskog parlamenta
Evropski parlament 25. oktobra 2018. godine usvojio je Rezoluciju o porastu neofašističkog nasilja u Evropi (2018/2869(RSP))1, kojom se, između ostalog, osuđuju nasilne aktivnosti neofašističkih i neonacističkih organizacija, iskazuje zabrinutost zbog sve veće normalizacije fašizma, rasizma, ksenofobije i drugih oblika netolerancije u EU, kao i zbog neofašističkog nasilja koje je posebno usmjereno na manjine, te nekažnjavanja djelovanja neofašističkih i neonacističkih grupa u nekim državama članicama.
Međutim, sa druge strane, Rezolucijom EP od 19. septembra 2019. o važnosti evropskog sjećanja za budućnost Evrope (2019/2819(RSP))2 praktično se izjednačavaju komunistički i nacistički pokret, svrstavajući ih u red totalitarnih režima i time relativizujući uloge suprotstavljenih strana u Drugom svjetskom ratu.
