Nakon veoma uspješno realizovanog trećeg crnogorskog Salona arhitekture, koji je 2018. godine održan u prostoru Kolektora, a koji je tim Saveza arhitekata Crne Gore iz stare fabričke hale Titexa, adaptirao u prostor predviđen za promociju arhitekture i razvoj krtitičke misli, ali i kao vaninstitucionalni kulturni centar, dvije godine kasnije, crnogorska arhitektonska scena dobila je priliku da se pod potpuno drugim okolnostima predstavi javnosti.
Iako smo kao organizacioni tim Salona prolongirali termin kako bismo uspjeli ponoviti scenario iz 2018. godine, i okupiti kolege i javnost da skupa diskutujemo o arhitekturi, ipak, Covid 19 okolnosti uslovile su nas da u decembru 2020. godine, u live streaming-u iz prostora Kolektora javnosti prezentujemo radove pristigle za četvrti crnogorski Salon arhitekture, pod simboličnim nazivom Trans-misija.
Aktuelni medicinski pojam transmisija, provokativno smo koristili kao lingvističku i semiotičku igru dva pojma, kako bismo u fokus ovogodišnjeg salona istakli pitanje transmisionog dejstva ili impakt faktora uspješnih arhitektonskih realizacija na crnogorski prostor ali i na arhitektonsku scenu u cjelosti, ali i postaviti u prvi plan potrebu za uspostavljanjem misije - težnje ka zdravijoj i boljoj budućnosti crnogorske arhitekture i crnogorskog grada.
Ovogodišnji salon žirirao je međunarodni referentni žiri, u sastavu: Davor Mateković – Hrvatska; Grozdana Šišović -Srbija; Branislav Mitrović – Srbija; Marko Brajović – Brazil; koji su se u live prenosu obratili publici putem video poruka, uz osvrt na utisak o ovogodišnjem salonu, dok se predstavnik žirija iz Crne Gore, Ivan Milošević obratio gledaocima iz Kolektora.
Salon arhitekture kao svojevrstan presjek 730 dana arhitektonske scene, trebao bi biti dobar trenutak u kome kao struka rezimiramo rezultate i učinke, ali i identifikujemo i diskutujemo probleme sa kojima se svakodnevno susrećemo.
Prije nego započnemo kritiku, kojoj smo često veoma skloni iz pozicije pasivnog posmatrača, osujećenih i nerijetko proizvoljnih stavova, potrebno je realno sagledati odnos veličina, i preispitati koliko je realno očekivati da mala arhitektonska scena kao što je naša, ima kapaciteta odgovoriti jednom visokom zahtjevu kao što je bijenalna smotra arhitekture, koja se smatra najvažnijom arhitektonskom manifestacijom na nacionalnom nivou.
Diskutovao je o tome i ovogodišnji žiri. Ipak, moramo biti veoma skromni i priznati, daCrna Gora, teritorijalno značajno manja od svih regionalnih uspješnijih praksi, polako formira novu arhitektonsku scenu koja se iz godine u godinu profiliše i prepoznaje, i koja pravi male pomake na sceni, nakon tmurnog perioda 90ih godina i svih onih postraumatskih faza koje su rezultirale tranzicionim gradom i tranzicionom arhitekturom narednih gotovo tri decenije.
Naime, na ovogodišnji poziv za učešće na Salonu, prijavljeno je čak 75 projekata u 7 kategorija: studentski radovi, konkursni radovi, publikacije, istraživanje i eksperiment, enterijeri, projekti I realizacije, pri čemu zapažamo manji broj pristiglih radova u kategoriji realizacije, i to svega njih devet (sve radove kao i prenos Salona, možete pogledati na web sajtu SACG-a).
Analizirajući sve te brojke, može se reći da je arhitektonska scena ,,živahna’’, i da produkcija postoji u određenoj mjeri, ali da je ipak skroman broj onih koji su uspjeli realizovati svoj koncept do kraja i kao takvog ga prezentovati javnosti. Postavlja se pitanje, da li je devet realizacija koje su predstavljene na salonu, mjera kojom možemo biti zadovoljni, ali važnije od toga, da li je kvalitet tih devet realizacija ono što možemo smatrati zadovoljavajućim i čime trebamo vrijednovati kvalitet i uspjeh jednog salona? Dakle pitanje je čini se na strani kvaliteta a ne kvantiteta. U tom smislu, ako pogledamo genezu crnogorskog Salona arhitekture, istakla bih jednu veoma pozitivnu stvar koju javne prezentacije ovog tipa, a koje su izložene kritici stručne i nestručne javnosti, kroz vrijeme uspiju da nametnu.
Grand Prix,studio AMDU, Vila BPrimjećujemo da iz godine u godinu imamo povećan stepen takoreći selfselekcije, tj. autora koji sami procjenjuju da njihov rad treba ili ne treba biti izložen na Salonu, čime se u velikoj mjeri smanjuje broj loših radova čiji žanr ali i kvalitet ne pripada nivou kakvom teži salon arhitekture. Dakle, jedan broj autora je sam sebe isključio iz ovog tipa takmičenja, čime je spontano kreiran novi kriterijum vrijednovanja. Ipak, i dalje postoji značajan procenat radova koji kvalitetom urušava nivo salona, te po mom skromnom mišljenju, crnogorski Salon je sada već dovoljno sazreo da već sljedeći može uključiti kao mandatornu preselekciju radova, jer i samo izlaganje i prezentacija na Salonu predstavljaju veliku odgovornost kako prema publici tako i prema struci. U tom smislu, postavljajući za imperativ kvalitet a ne kvantitet radova, direktno se utiče na opšti standard u arhitekturi.
U kontekstu teme smatram posebno važnim analizu sveobuhvatnog konteksta u kome arhitekta danas vodi višestruku borbu za dobru kuću. Sagledavajući aktuelne ideološke koncepte, eksploatatorske principe kapitalizma, trend investitorskog urbanizma, kao i prateće procese nefunkcionalnog planiranja, široke suburbanizacije, demografskog disbalansa, ali i odnosa prema naslijeđu, i korozivnim politikama zaštite, pokušajmo da sagledamo okolnosti i napor autora da realizuje makar i jedan objekat koji je vrijedan lokalne i međunarodne pažnje.
Ta borba sa makro plana, nastavlja se na terenu, u borbi sa legistativom, procedurama, regulativama, i svim onim veoma destruktivnim i usporavajućim mehanizmima, koji na pogrešan način amortizuju put do kvalitetnog arhitektonskog djela. U tom smislu, morate kao arhitekta biti pravi virtuoz, da iz često potpuno besmislenih inputa koji započinju urbanističko tehničkim uslovima, u kojima egzistiraju najbesmislenije formulacije o tradiciji i omiljenom ,,uklapanju’’ u kontekst, sa veoma površnim i naslijeđivanim principima materijalizacije tradicije, a čija se interpretacija svodi na upotrebu kamena i drveta, i dvovodnog krova, istrajete u ideji koja će dovesti do autentičnog rezultata i kvalitetne arhitektonske realiztacije. Kako me dežurne hvatalice grešaka u tekstu ne bi optužile, moram reći da nemam ništa ni protiv kamena, niti protiv drveta,a naročito ne protiv dvovodnog krova, već sa njihovom potpuno nesuvislom interpretacijom propisanom urbanističko - tehničkim uslovima kao stvar imperativa, često ne uvažavajući specifične okolnosti i ne ostavljajući mogućnost da se isti reinterpretiraju na savremen način.
Fakultet likovnih umjetnosti na Cetinju, autorke Andjelke Badnjar Gojnić Ovdje bih dodala i ,,instituciju glavnog gradskog arhitekte’’ čija jurisdikcija nekad može prevazići etičke kodekse struke, čime ,,sudionik’’ daje inpute autorskom timu, često proizašle iz personalnog doživljaja o lijepom ili boljem rješenju, ugrožavajući često inicijalni koncept na kome je autor ili autorski tim određeno vrijeme mislio i radio. Tako nastaje hibridna arhitektura, raščerečena između ideje, uzusa i pravilnika, a čiji rezultat rijetko ima maestralan kraj.
Stoga, želim da još jednom istaknem veoma složen i problematičan kontekst u kome se današnja arhitektonska scena u Crnoj Gori bori za dobru kuću, a pri tom nisam ni pomenula skromne budžete, loše tehničke i tehnološke mogućnosti ali i investitorske prohtjeve koji imaju degradirajuću ulogu, što svakako zaslužuje posebnu diskusiju i pažnju.
U prilog tome ističem ovogodišnju nagradu u kategoriji realizacije, koja je upravo dokaz decenijske borbe, da se ideja dobijena međunarodnim konkursom za Univerzitetski kompleks na prostoru bivšeg Oboda 2009., realizuje u Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju (2020), autorke Anđelke Badnjar Gojnić. Iako je žiri konstatovao značajne promjene od inicijalne ideje do realizacije, ipak, vrijednovana je desetogodišnja borba autorke sa sistemom, koja je rezultirala savremenim arhitektonskim djelom koje je napravilo značajne pomake u nivou interpretacije na lokalnom nivou.
Takođe, ako uzmemo u obzir da je Mies van der Rohe fondacija ove godine nakon prvog kruga selekcije, među 449 ostvarenja iz 279 gradova i 41 zemlje, nominovala čak osam objekata iz Crne Gore, za prestižnu EU Mies Award 2022. (na linku možete pogledati sve nominacije), onda ipak možemo biti neskromni i odati priznanje koleginicama i kolegama, uvažavajući svunjihovu borbu do realizacije posmatranu kroz prizmu gore navedenih ali i brojnih drugih scenarija. Pet projekata od osam koji će na smotri 2022. godine predstaviti Crnu Goru, nominovano je od strane Saveza arhitekata Crne Gore i to:
Nacionalni Restoran Biogradska Gora (2018) / Studio Grad ltd / Autori: Branislav Gregović, Đorđe Gregović, Veljko Radulović;
Vila B (2019) / ANDU architects / Author: Goran Andrejin / Saradnik: Sonja Dubak;
Poslovno-komercijalni objekat Entext, Kotor (2019) / Author: Nikola Novaković/ Saradnici:Zoran Spasić, Ivan Andrijašević, Julka Perović, Goran Kotlaja, Dejan Maliković, Dragan Božović;
Turističke vile ‘’The TWO’’, Tivat (2020) / Studio Synthesis architecture and design / Autor: Sonja Radović Jelovac / Saradnici: Sandra Lalić, Marija Lukić, Bojan Stanković;
Kuća morska stijena, Tivat (2020) / Studios ARHILOG ltd.Authori:Iva Petković, Ivan Asanović.
Grand Prix, studio AMDU, Vila BU ovom tekstu nisam imala ambiciju pisati o pojedinačnim rješenjima koja su pristigla na ovogodišnji salon, a još manje o onima koja su nagrađena, taj dio posla ovogodišnji renomirani žiri je uradio na visini zadatka. Cilj mi je da kao neko ko je na dva poslednja Salona aktivno radio na njegovoj pripremi i realizaciji, pokušam napraviti kratak rezime, čime je to ovogodišnji salon napravio otklon od prethodnog. U svom prošlom tekstu koji sam pisala za časopis Prostor, govorila sam o značaju nagrade, ne samo kao satisfakcija pojedinca, već prije svega kao društvena rekognicija. U tom smislu, moram da zapazim, da je ovogodišnje online izdanje Salona, propraćeno od strane značajnog broja građana, koji nisu direktno vezani sa strukom, a to je ono što je i cilj, arhitekturu i priču o arhitekturi približiti korisniku.
Moguće da je ovaj Salon zainteresovao nestručnu javnost da iz fotelje i uz kokice isprate šta su aktuelnosti na arhitektonskoj sceni, čime je djelimično poraslo njihovo interesovanje za prostor. Svjedoci smo da je društvo danas preokupirano personalnim problemima, koji su najčešće svedeni na egzistencijalne, ali i nizak stepen emancipacije društva čini da je crnogorsko društvo vrlo anemično po pitanju društvenog aktivizma i participacije prilikom donešenja odluka o prostoru i gradu. U tom smislu mi kao struka moramo imati medijatorsku ulogu između korisnika i grada, i na tome kolektivno moramo raditi.
Upravo iz tog razloga, posebno mi je drago što je ovogodišnji Grand Prix dobio upravo projekat stambene arhitekture, što ovaj Salon čini netipičnim, u kome tema kuća ,,nadjačava’’ sve druge projekte javnog karaktera kod kojih najčešće figuriraju mnogo veći budžeti prilikom izrade i realizacije, a koji kao takvi najčešće i bivaju vrijednovani najvećom nagradom salona. Tema individualnog stanovanja je tema sa kojom kao struka imamo najveći problem u praksi, i čije realizacije spadaju u kategoriju ,,arhitekture bez arhitekata’’, što u odnosu na njihovu zastupljenost u prostoru, biva jedan od vodećih faktora vizuelne kontaminacije prostora.
Ovim projektom za Villu B u Bandićima, arhitektonski duo ANDU architects, postavlja novi standard u doživljaju arhitekture kuće, dajući nove obrasce u promišljanju specifične crnogorske morfologije terena, zatečenog autentičnog konteksta, i načina na koji kuća komunicira sa istim. Ova kuća može u tom smislu, biti važna lekcija ali i stimulans, i za publiku – korisnika, ali i za arhitekte, na koji način u sinergiji mogu proizvesti objekat koji ima savremene karakteristike duboko utemeljene u lokalnom kontekstu. Tu se kao važno nameće pitanje materijalizacije, volumena, partera ali i svih drugih arhitektonskih elemenata koji ovu kuću čine arhitektonskim djelom koje je pomjerilo standard u promišljanju arhitekture individualnog stanovanja.
Koliko je žiri ovogodišnjeg salona vrijednovao temu autentične interpretacije crnogorskog konteksta i tradicije, ukazuje i rješenje koje je dobilo nagradu u kategoriji projekti, za Boutique hotel i Hostel Žabljak autorskog tima: S.O.B.A. (Marija Krsmanović Stringheta, Milena Kordić, Anđelka BadnjarGojnić, Bruno Strinheta). Transponovanje forme tradicionalne kuće žabljačkog reona, vješto je prevedeno na savremnu planinsku kuću, čija materijalizacija i volumen krovne ravni komuniciraju kontekst, kreirajući novi vizuelni standard u prostoru, a koji ni na koji način ne predstavlja imitaciju, što najčešće bivaju greške u razumijevanju i interpretaciji tradicije i konteksta, koje nužno dovode do kiča kome svjedočimo u praksi.
Značajno je istaći i da je žiri sada već tradicionalno veoma senzibilisan kada su u pitanju projekti rekonstrukcije, čime se akcentuje i vrednuje proces veoma suptilnog tretmana slojevitosti prostora, savremenih pristupa ali i hrabrih intervencija, koje rezultiraju potpuno novim savremenim prostorom koji integriše sve istorijske naslage pretvarajući ih u adut, a koji je ove godine zasluženo pripao projektu rekonstrukcije kroz prizmu enterijera za Paviljon Gradske muzike u Herceg Novom, autora Srđana Marlovića, a kome je to već druga salonska nagrada na temu rekonstrukcije graditeljskog naslijeđa.
Paviljon gradske muzike Herceg Novi - autor Srđan Malović
Takođe, pored veoma pozitivnih zapažanja, jednom vrstom kolektivnog poraza i manom ovogodišnjeg salona, smatram to što nismo imali nijedan rad koji je zavrijedio pažnju žirija od ukupno jednog pristiglog iz kategorije istraživanje, jer upravo tu oblast personalno doživljavam kao bazu za dobru praksu. Crnogorski prostor je veoma neistražen, a suprotno tome veoma je bahato eskplatisan i izraubovan, možemo slobodno reći veoma potrošen, što nas dovodi u zonu opasnosti na koju kolektivno moramo obratiti pažnju.
Zato koristim priliku da izrazim svoje lično zadovoljstvo, što je žiri ovog puta, jednoglasno donio odluku, da dodijeli Specijalno priznanje salona autorskom timu NVO EXPEDITIO, koje su nakon dvodecenijskog doprinosa na polju istraživanja a u cilju zaštite crnogorskog prostora, dale važan doprinos arhitektonskoj sceni, i ovog puta kao autori, koautor ili izdavači, nastupile sa čak sedam publikacija.
Tim sjajnih žena koje godinama opominju na opasnosti koje prijete devastaciji, i koje upućuju na način sa koliko pažnje i suptilnosti moramo pristupiti njegovoj zaštiti i tretmanu. Stoga, koristim priliku i da im se u ime struke zahvalim, ali i apelujem na struku da je neophodno odgovornije pristupiti svakoj intervenciji u prostoru, koja bi na bilo koji način mogla narušiti njegovu inicijalnu vrijednost. Ovogodišnji salon je privilegovan i jednom sjajnom publikacijom, pod nazivom: SPACES OF COMMONING: URBAN COMMONS IN THE EX-YU REGION , interdisciplinarnog međunarodnog autorskog tima u sastavu: Iva Čukić, Jovana Timotijević, Božena Stojić, Njozma Dragusha, Orbis Rexha, Sonja Dragović i Tatjana Rajić, koju preporučujem svima da pročitaju kao obaveznu lektiru.
Paviljon gradske muzike Herceg Novi - autor Srđan Malović
Kada je u pitanju opšti utisak o pristiglim radovima osjeća se da nova arhitektonska scena pokušava ispratiti tempo sezonskih trendova, ali upravo tu dinamiku je nemoguće postići, stoga je neophodno arhitekturu promatrati isključivo u relaciji sa kontekstom i sa vremenom sa aspekta tehnoloških mogućnosti. Savremeni crnogorski arhitektoktonski izraz morao bi nadvladati neuračunljive brzine kojima se stvari dešavaju u prostoru. Globalizacijski trendovi utiču na izjednačavanje arhitektonskog izraza, a čini se da je uloga i zadatak svakog arhitekte da u takvom sistemu definiše lokalnu situaciju i kontekst postavi kao osnov za kreaciju. Na kraju, opstaće samo oni koji imaju univerzalne vrijednosti, proizašle isključivo iz najsuptilnijeg saživljavanja sa kontekstom.
Na kraju, ne mogu da ne pomenem da će ovogodišnji salon ostati upamćen po tome što je imao ženski predznak, kako u dijelu organizacije ali i realizacije salona, koju su sprovele dvije žene, i to sjajna Andrijana Pavićević i moja malenkost koja sam u ime Saveza arhitekata Crne Gore, i kao njegova potpredsjednica Salon proglasila otvorenim, ali i po tome što je najveći broj ovogodišnjih nagrada pošao u ruke divnih, pametnih i vrijednih žena, koje svojim predanim radom i borbom, crnogorsku arhitekturu i crnogorski grad dugoročno čine boljim.
U nadi da će sljedeći – peti Salon arhitekture biti prije svega iz virtuelnog vraćen u fizički prostor, i da će neki novi tim sa svježijom i zdravom energijom napraviti nove, bolje korake i postaviti veće standarde struke, a sve u cilju poboljšanja kvaliteta i vidljivosti arhitektonske scene u cjelosti, kako na regionalnom tako i na globalnom nivou. Studenti su upravo na ovom salonu unijeli posebnu svježinu ali i hrabrost svojim vanrednim rješenjima, i ta eneregija bi trebala biti obećavajuća i dodatno motivišuća. Zadatak svih nas neka bude da do 2022.godine, damo svoj maksimum, svako u svojoj omiljnoj kategoriji.
Izvor fotografija: Časopis prostor
