Za nepune tri godine „carstvo nebesko“ i s njim povezani posjedi zemaljski temeljno su uticali na političke procese u Crnoj Gori, direktno ili posredno dovodeći do smjene izvršne vlasti i krupnih turbulencija. Na pomolu je i treće razgrađivanje temelja Vlade upravo povodom crkvenih pitanja; ovoga puta zahvaljujući takozvanom temeljnom ugovoru sa SPC koji, umjesto da potvrdi i ispoštuje princip odvojenosti crkve i države, Crnu Goru, uz amin dijela ovdašnje vlasti koja je ugovor promovisala kao pitanje svih pitanja, drži na opasnoj klackalici u odnosu na EU, građanski mir i, na koncu, ne manje bitno, politički podriva pravne temelje ove države.
Kako drugačije nazvati situaciju u kojoj ugovor koji Crna Gora planira da potpiše sa crkvom čije je sjedište u drugoj državi, povodom regulisanja crkvenih pitanja na crnogorskoj teritoriji, pretenduje da nadiđe zakonske i ustavne okvire. Pritom, crkva potpisnica nema međunarodno-pravni subjektivitet, odnosno nije riječ o državi Vatikanu sa kojim je Crna Gora jedino do sada potpisala temeljni ugovor te vrste.
Dometi i posljedice
Dakle, ugovor kao ugovor, pravno je ništavan ako se, na šta se upozorava, ne uklapa u zakonske i ustavne okvire države, ali iz nekog razloga upravo se insistira da bude usvojen po principu „neka ga tu u formi koju traži SPC“. Da bi se, valjda, ako ko, ne daj Bože, u njega dirne, pozvala na sadržaj kao na Sveto pismo. U tom slučaju, i da Ustavni sud (bude li ga uopšte, jer mu kvorum ističe u septembru) procijeni da dio ugovora krši pravni poredak zemlje – kao protivodgovor crkve mogu se pokrenuti litije na ulicama?!
Jer, ko smije da dira svetinje, makar se one ugovorom do temelja i de fakto prisvajale, i tamo gdje ima i nema osnova. Posebno ako se uzme u obzir da u preambuli ugovora (koja, kako objasni ministar MUP-a Adžić, „nije pravno obavezna“) stoji da je crkva „debelo“ starija od države, toliko, da je starija i od SPC u Srbiji...
U čemu je onda poenta: ili Beogradska patrijaršija želi da ostavi utisak da nastupa iz pravne pozicije nalik Svetoj Stolici, ili nastoji - o čemu svjedoči tendenciozna i istorijski problematična preambula (kako to zvuči ustavotvorno) tzv. temeljnog ugovora - da u simboličkoj i političkoj ravni potvrdi hegemoniju nad „svojim“ crkvenim oblastima van matice Srbije.
Za bogobojažljive političare, koji dobar dio svog legitimiteta upijaju zaklanjanjem pod krov crkava, pokušavajući da ubijede svoje biračko tijelo da su srpstvu i pravoslavlju, odnosno svetosavlju vjerni na putu ispunjavanja evropskih agendi - „temeljni ugovor“ je test koji moraju podržati. Za drugi dio političkog spektra nejasni su motivi isticanja u prvi plan ugovora kojim urušavaju samu Vladu.
Za crkvu (SPC) je, rekosmo, politički akt, pamflet, neka vrsta ne ugovora već „ustava“ kojim se žele zbiti crkveni redovi i centralizovati crkvena jurisdikcija u „svim srpskim zemljama“.
A treba li pitati kakav je domet po Crnu Goru; njenu evropsku agendu, političku i ekonomsku stabilnost, kulturnu i istorijsku baštinu i u okviru nje bogomolje koje su mnogo više od sakralnih objekata, pa i samu Mitropoliju? Konkretno, sve one elemente nasljeđa dinastije Crnojević koja je, podsjetimo, prebacila sjedište Mitropolije zetske na Cetinje (a ne pominje se u pjesmi „Veseli se srpski rode“ gdje su samo ovjenčani Nemanjići, Obilići i Petrovići...) i branila pravo da Zeta sama bira mitropolite, bez uticaja unijatskih arhiepiskopa.
Današnji nasljednik, kako se to voli reći „trona Svetoga Petra Cetinjskog“ se toga ne sjeća jer, svako iz svojih interesa, prihvata dominaciju i centralizaciju Beograda. Svi redom, političari i jerarsi. Benefiti, vlast i privilegije ne poznaju istoriju, poentu zetsko-mletačkog ugovora iz 1455. godine ili Hrisovulju ili Povelju gospodara Ivana Crnojevića na Cetinju iz 1485. godine, osnivača Cetinjskog manastira.
Red poteza
Razvoj događaja tokom 2020. i 2021. godine uticao je na ovakav rasplet. Valjda, logikom Beograda i aminovanjem novog mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija, „there can be only one“ među Srbima. Sa druge strane, Amfilohije, Mitropolija i Crna Gora su, potvrđuje se, iz ugla Beograda previše štrčale i bile previše posebne unutar SPC ili isticale neku prednost.
Dakle, prije ove drame i forsiranja potpisivanja takozvanog temeljnog ugovora između države Crne Gore i SPC, Beogradska patrijaršija je napravila manevar da centralizuje i zbije svoje redove. Olakšao im je to odlazak mitropolita Amfilohija.
Prvi potez je bio u maju prošle godine – ukinut je Episkopski savjet Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, formiran 2006. godine kao mjera uvažavanja istorijskog položaja same Mitropolije crnogorske i činjenice da je Crna Gora samostalna država... Na čelu Savjeta bio je arhiepiskop cetinjski, mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije. Nakon njegove smrti SPC je i formalno izbrisala eve te elemente, počev od Episkopskog savjeta (uz izgovor, kako je navedeno, da je privremeni organ).
Arhiepiskopije, egzarha trona pećkog, termina Pravoslavne crkve u Crnoj Gori i istorijskog značaja, računaju, neće se niko ni sjećati, bez ako ko pročita što piše na grobu pokojnog mitropolita Amfilohija u Hramu Hristovog vaskrsenja u Podgorici. Onog mitropolita koji je (po priznanju pobornika i protivnika) harizmom i autoritetom presudno uticao da se i dogode promjene vlasti u avgustu 2020. godine. Da bi, pola godine kasnije, oni koji se u njega kunu, doživljavaju ga stožerom pravoslavlja u Crnoj Gori, od milošte zovu „đedom“ i zaklinju se da će ispuniti njegov amanet personifikovan u krilatici „dogodine na Lovćenu“, zapravo do temelja zbrisali njegovu zaostavštinu, odnosno posebnost i neku vrstu autonomije crkvenih pravoslavnih oblasti u Crnoj Gori, sa Mitropolijom crnogorskom na čelu.
Kada počistite prerogative bilo kakve posebnosti, svedete crnogorske pravoslavne eparhije samo na elemente u velikoj cjelini SPC, onda ko će drugi imati ovlašćenje da potpisuje ugovore o regulisanju međusobnog odnosa sa Crnom Gorom do Njegova Svetost patrijarh Porfirije.
Zato je forsiranje „temeljnog ugovora“ uz ćutke klimanje glavom pastve i jerarha, ministara i političara, odraz pretenzije koja se želi oktroisati kroz neformalni ugovor, bez međunarodno-pravne težine (koje, opet nije da nema), u koji, valjda, neće se drznut iko da dirne.
Što je ostalo...
Efekte i domet manevra Beogradske patrijaršije, ali i poziciju nekadašnje crnogorske vlasti do 2020. godine moguće je najbolje „iznutra“ dočarao i približio advokat Tomislav Toško Dedić odgovarajući nedavno na pitanja poslanika kao kandidat za nesudski dio Sudskog savjeta tokom nedavnog konsultativnog saslušanja na Odboru za politički sistem, pravosuđe i upravu.
Dedić je prošle sedmice objasnio da je svojevremeno, nakon tri decenije, napustio Pravni savjet Mitropolije crnogorsko-primorske i da nije prihvatio molbu Amfilohijevu da se vrati u to tijelo zbog, kako je kazao, činjenice da niko tada nije reagovao na izjave patrijarha Irineja o tome kako je položaj Srba u Crnoj Gori 2020. gori nego što je bio u vrijeme Otomanske imperije ili NDH.
Objasnio je Dedić da je tokom decenija saradnje imao i puno verbalnih argumentovanih mimoilaženja sa mitropolitom Amfilohijem, ali ističe da mu se ne može osporiti značaj i da s pijetetom i poklonjenjem pominje njegovo ime.
– Ali vlast nije imala strpljenja da toga čovjeka pročita kakav jeste. Po svim moralnim i karakternim osobinama on je bio ponosni Crnogorac, druga je stvar što se predstavljao Srbinom, jer je to bilo njegovo lično uvjerenje. Dok je on bio na čelu, Mitropolija je imala egzarha pećkog trona i arhiepiskopa, sad od toga nemamo ništa. Srpski svet je, izgleda, izborom Joanikija i Irineja napravio pritisak. Ja ga tako doživljavam – naveo je Dedić.
Neko kome se ne može spočitati da je bio protivnik Mitropolije tako je stvari vidio iznutra. Da li ovi aspekti smetaju ikome unutar crkvenih krugova - ne vidi se iz njihovih istupa. Naprotiv. Ili, ako imaju što da prigovore, idu linijom manjeg otpora, jer fali harizme i autoriteta, ili su dio šire strategije.
Da je drugačije, ugovor sa državom potpisivao bi mitropolit Joanikije, kao svojevremeno u Hrvatskoj mitropolit zagrebačko-ljubljanski Jovan. Ovako, sve je u rukama patrijarha. I nasljeđe i istorija crnogorska.
