Kralja Nikolu I nije bilo popularno pominjati dobrih 70 godina, pa su i njegovi arhitekti i graditelji doživjeli istu sudbinu ignoracije i zaborava. Naime, kada naručioci i investitori padnu u ideološku nemilost, onda zaborav pada i na njihove saradnike. To je, između ostalog, razlog zbog čega Josip Slade Šilović, arhitekt koji je zaslužan za mnoga graditeljska ostvarenja u Crnoj Gori, nije do sada bio prisutan u crnogorskoj memoristici, kazao je za Pobjedu Slobodan Bobo Mitrović.
Mitrović je autor obimne i opsežne knjige „Arhitekt Josip Slade Šilović; Graditeljska djela u Knjaževini Crnoj Gori 1877-1900“, inače prve knjige koja stručno i sistemski sublimira opus ovog velikog stvaraoca.
Slade, objašnjava Mitrović, nažalost, nije bio predmet naučnog istraživanja, kao i nijedan arhitekta koji je gradio na ovom prostoru pa ni graditelji u XX vijeku.
- U Crnoj Gori nemamo razvijene i usaglašene metode interpretacije i kvalifikacije istorijske arhitekture, niti se neko institucionalno bavi tim poslom iako imamo univerzitete i institute – pojasnio je u razgovoru Mitrović.
POBJEDA: Autor ste prve monografije posvećene jednom arhitekti u crnogorskoj graditeljskoj istoriografiji. Koliko je ova nesporno svestrana ličnost ostavila traga u istoriji graditeljstva u Crnoj Gori?
MITROVIĆ: Ostavio je dubokog traga jer sveukupni kvalitet njegovih objekata je i danas poslije 140 godina reprezentativna arhitektura Crne Gore. Sa Sladeom je počeo strateški i planski urbani razvoj Knjaževine. Njegovo prostorno vizionarsko stvaralaštvo je ugrađeno u graditeljske fundamente moderne Crne Gore. Knjaz Nikola mu je dao status inžinjera ,,Ekstra statum“. To je kao danas glavni urbanista države i učestvovao je u svim urbanističkim, planerskim i graditeljskim procesima od 1887. do 1897. godine koliko je boravio u Crnoj Gori. U knjizi su obrađeni objekti do 1900. godine jer su se neki objekti gradili i završavali i poslije njegovog odlaska.
POBJEDA: Koje su najznačajnije građevine koje je ostavio iza sebe?
MITROVIĆ: Postavio je putnu mrežu Knjaževine Crne Gore. Na Berlinskom kongresu 1878. Crna Gora nije imala nijedan kilometar puta. Trasirao je sve putne pravce: Trojica – Njeguši – Cetinje – Rijeka Crnojevića – Podgorica – Plavnica. Podgorica – Danilovgrad – Nikšić. Virpazar – Bar. Povezao je sa plovnim putevima od Rijeke Crnojevića – Plavnice, Bojanom do Jadranskog mora. Po Regulacionom planu Nikšića iz 1883. planiran je grad za 10.000 stanovnika i po njemu se grad izgrađivao do 1941. Takođe učestvuje sa ing. Varmanom u urbanističkom planu Nove (Mirkove) varoši u Podgorici 1886. Postavlja Saborni hram Sv. Vasilija u Nikšiću na Petrovoj glavici sa arh. Preobraženskim. Radio je elaborate pristaništa u Ulcinju i Baru. Izuzetna su arhitektura dvorci u Baru i Nikšiću, objekat Austrougarskog poslanstva, a pozorište Zetski dom i danas privlači svojom arhitekturom i događanjima u njemu, kako su za pozorište govorili stari Crnogorci ,,za blagorodnu zabavu“.
Carev most u Nikšiću, a posebno Lovćenske serpentine prevazilaze današnje poimanje znanja arhitekte. Na Univerzitetu u Padovi, jednom od najstarijih deset univerziteta u svijetu iz 1222. godine arhitekti su sticali univerzalna graditeljska znanja.
POBJEDA: U koju stilsku arhitekturu spadaju Sladeova djela?
MITROVIĆ: - U njegovoj arhitekturi nema stilskog nametanja koje je moda jednog vremena. On svakom objektu prilazi na originalan i nov način. Iako je odrastao, studirao i učio na principima akademizma i eklektike, on na arhitekturi Dvorca u Nikšiću i Austrijskog poslanstva na Cetinju se opredjeljuje za duh neorenesanse jer kraljevski dvorac mora da iskaže dostojanstvo vladara, a poslanstvo moć Austrougarske carevine. Renesansa, koja je inspirisana antikom i klasicizmom je pravi odgovor pogotovo za nikšićku istorijsku slojevitost od Anderbe, rimskog mosta iz III v, srednjovjekovnog Onogošta, Trebjese i Sabornog hrama. Dvorac u Baru takođe u suzdržanoj otmenosti sinkretičkih formi odiše mediteranskom arhitekturom i ambijentom. Zetski dom je primjereno sadržaju objekta neoromanička trobrodna građevina čija originalnost je i danas aktuelna. Slade uvijek ima sopstveni stav prema arhitekturi.
POBJEDA: Kakav je bio društveno-politički momenat u Crnoj Gori u periodu kada je stvarao?
MITROVIĆ: To je vrijeme kada bratstveničko plemensko ustrojstvo prerasta u državno zakonodavne forme sa razdvojenim svjetovnim i duhovnim vlastima (Knjaz Danilo 1851-1860). Knjaz Nikola I – gospodar (1860-1918) i Narodna skupština upravljaju Knjaževinom Crnom Gorom koja će 1910. godine biti proglašena za ustavnu Kraljevinu, sa monarhom kraljem Nikolom I.
Ono što je bitno znati jeste da u to vrijeme, kada je Berlinskim kongresom 1878. godine Crna Gora sa 4.200 km² porasla na 9.400 km² njen prostor je bio netaknut, bez puteva i sa po nekom prizemnom kućom. Formirane se veoma skromne varoši, Rijeka Crnojevića i Virpazar kao autentične crnogorske varoši a Cetinje dinamično izrasta u prijestoni grad. Za svoje potrebe Crnogorci odlaze na pazare u Kotor, Podgoricu i Skadar koji se nalaze u Austrougarskoj i Turskoj. Tek poslije priznanja za 27. suverenu državu Evrope, prevladavanjem mira i priznanjem međunarodnih granica, Crna Gora može da se posveti sopstvenom razvoju i izgradnji. Novodobijeni gradovi Podgorica, Kolašin, Nikšić, Ulcinj i drugi su varoši koje su građene i živjele u duhu i običajima islama, koji se zamjenjuje novim modernim urbanističkim planovima i novim pravoslavnim stanovništvom koje dolazi iz Skadra, Hercegovine, Boke. Karakterističan je taj period jer se ratnički mentalitet Crnogoraca transformiše u nove urbane forme i strukture života, u čemu dosta pomaže stanovništvo iz novodobijenih naselja jer posjeduju iskustva zanatlija, trgovaca, stočara, zemljoradnika.
U tom stanju društva urbane postavke visoko učenog Josipa Sladea su bile presudne za dalji razvoj.
POBJEDA: Na ovaj ili onaj način ste se tokom cijele karijere bavili valorizacijom i zaštitom kulturne baštine...
MITROVIĆ: Mnogo više privatno i kroz NVO nego institucionalno, jer se u institucijama malo radi. Dozvolili su ne samo da pada zaborav na naše kulturno i identitetsko nasljeđe, nego da se kulturna baština svakodnevno degradira, prekraja, praktično nestaje. Takvo stanje je anticivilizacijsko i činimo veliki grijeh prema mnogim znanim i zaboravljenim graditeljima i umjetnicima, kao i anonimnim autorima. Isto tako je veliki grijeh prema generacijama koje dolaze jer ne odrastaju u svijesti o svojim precima i sopstvenim vrijednostima nego kao da izranjaju iz istorijskog vakuma iz kojeg svijet počinje sa njima i njihovim profesorima i esnafskim udruženjima.
Omaž zaslužnim, a zaboravljenim stvaraocima
POBJEDA: Zašto knjigu posvećujete zaboravljenim graditeljima?
MITROVIĆ: Upravo da bih ukazao čast i poštovanje mnogim bezimenim graditeljima koji su izgrađivali prostor današnje Crne Gore. Mi se svakog dana krećemo između tragova i objekata koje su oni gradili a ne znamo ko ih je i kako stvarao. Istorijski gradovi, trgovi i ulice, gradska ambijentalna i pejzažna uređenja, objekti arhitekture koji su reperi i simboli jednog doba, parkovi i urbane scenografije, kule, tvrđave, narodno graditeljstvo itd. To su prostori našeg emotivnog duhovnog i intelektualnog odrastanja i naša obaveza je da ih čuvamo i prenosimo novim generacijama. Mi smo dužnici tih prethodnih generacija. Nije slučajnost što se najvažnije svjetske institucije UNESCO i Savjet Evrope bave ovim poslom.
Možda u posljednjem času Crnogorska akademija nauka i umjetnosti pokreće izradu nekoliko leksikona, među kojima i Leksikon likovnih umjetnosti Crne Gore u koji spada i arhitektura.
Tako ćemo dobiti bazu podataka o objektima i graditeljima na prostoru Crne Gore od praistorije i antike do današnjih mladih arhitekata koji grade po Crnoj Gori.
Više od decenije ozbiljnog rada
POBJEDA: Koliko dugo je trajao rad na ovoj knjizi?
MITROVIĆ: Inicijativa za izradu ove monografije je potekla od uglednog prof. emeritusa Veselina Simovića, Nikšićanina iz Zagreba, osnivača Nacionalne zajednice Crnogoraca Hrvatske 2007. godine. Tada se nije lako komuniciralo sa arhivima u Hrvatskoj, a trebalo je obići i istraživati sve arhive u Crnoj Gori.
Osam mjeseci sam išao svaki dan u Državni arhiv i Centralnu biblioteku ,,Đurđe Crnojević“ na Cetinju. Sa većim i manjim prekidima trajalo je to 12 godina, možda efektivno tri godine istraživanja i dvije godine obilaska objekata i pisanja. Veliki je posao bio terensko fotografisanje prof. Lazara Pejovića i grafički dizan i ilustracije mlade dizajnerke Anje Đurović.
Štamparija Scaner studio iz Zagreba, visokog renomea, takođe Nikšićanina iz Zagreba, dala je završni glanc cijeloj ovoj priči. Sa preko stotinu aktera iz oblasti arhivistike, kulturne baštine, institucija, kolega i prijatelja sam komunicirao povodom ovog posla.
