Pročitah tekst pod nazivom „Mitropoliji zabranili upotrebu nelegalno izgrađenih objekata“. U tekstu autor vrlo ubjedljivo ukazuje na činjenje - nečinjenje urbanističko-građevinske inspekcije koja je svojim rješenjem zabranila Mitropoliji crnogorsko-primorskoj upotrebu nelegelno izgrađenih objekata u manastirima Duga i Ćelija Piperska.
Ova rješenja donijeta su godinu od podnošenja inicijative Odsjeka za zaštitu kulturnih dobara. Pita se autor teksta što je inspekcija uradila po prijavama o nelegalnim radovima u Manastiru Kosijerevo i Manastiru Moračnik. Na kraju se konstatuje da se inspekcija za ove nelegalne radove na manastirskim kompleksima u aprilu prošle godine oglasila kao nenadležna, a februara ove godine utvrdila da su ipak nadležni.
PROPUŠTANJE
U odnosu na navedena rješenja o zabrani upotrebe objekata MCP, smatram za potrebnim, a sve u cilju efikasnosti, da se pređe na tzv. vaspitne mjere. U tom smislu predlažem da nadležni državni organ pozove roditelje svih lica iz SPC koji su učestvovali u izgradnji nelegalnih objekata i skrene im pažnju na nedovoljni nadzor i propuštanje preduzimanja edukativnih mjera i postupaka prilikom izgradnje vjerskih objekata. To možda jesu „radikalne mjere“, ali su neophodne i jedino djelotvorne da se konačno stane na kraj nedozvoljenim radovima na spomenicima kulture od strane četiri eparhije srpske crkve u Crnoj Gori.
Poznato je da je država Crna Gora sačuvala svoje kulturno nasljeđe. Do daljnjeg, kulturno blago Crne Gore u posjedu je crkve strane države, bez namjere da se sačuva autentičnost i tragovi crnogorskog postojanja i sa konačnim ciljem zatiranja istorijskih tokova. Nema opravdanja niti razumnog objašnjenja kako je Crna Gora pristala da preda srpskoj crkvi neprocjenjivo istorijsko nasljeđe i nedavno ga verifikuje potpisivanjem tzv. Temeljnog ugovora.
Evropa je u normativnom dijelu zaštite spomenika kulture davno prihvatila međunarodno pravo u svojim nacionalnim zakonodavstvima, a Crna Gora bezuslovno prihvatila pravila SPC. Oblast spomeničkog prava je u potpunosti normativno regulisana i ne postoji oblast, pojam, pojava koja nije na jednostavan, jasan, precizan način definisana. Zašto je to tako – odgovor je ubjedljiv i lako ga je obrazložiti jer je spomeničko pravo kao posebna grana prava u sferi interesovanja, djelovanja isključivo eksperata. Pravna i tehnička zaštita spomenika kulture je zbir saradnje eksperata iz raznih oblasti kulturne baštine.
Međunarodni sistem zaštite kulturnih dobara u formalnom smislu predstavlja instrument pomoću koga se ostvaruje materijalni izvor sistema, a taj instrument je odgovarajuća međunarodna konvencija, pakt, međunarodni ugovor, preporuka, deklaracija, povelja, rezolucija. Začeci međunarodnog sistema kulturnih dobara nastali su oko 1100 godina p.n.e. Rijetka dokumenta navode pravila po kojima se „niti jedan utvrđeni grad ne može do temelja razoriti niti ostaviti bez vode“. Dalje, bitna je Haška konvencija iz 1899. godine, Atinska povelja iz 1933, Vašingtonski pakt iz 1935. godine. Poseban procvat nastaje poslije Drugog svjetskog rata osnivanjem Uneska, ICROM 1956. u Rimu i ICCOMOS 1965. u Varšavi.
Osnivanjem Savjeta Evrope 1949. godine afirmiše se oblast arhitekture i arheologije. Poznate su Evropska konvencija o zaštiti arheološkog nasljeđa iz 1969. godine, Amsterdamska povelja iz 1975. godine, Granadska konvencija iz 1985. godine, Delfi konvencija iz 1985. godine i Maltska konvencija iz 1992. godine. Veliku pomoć u očuvanju kulturne baštine predstavlja formiranje Tijela za zakonodavnu podršku pri Savjetu Evrope (odjeljenje za kulturnu baštinu) krajem 80-ih godina.
MODEL ZAŠTITE
U odnosu na konkretna rješenja urbanističko-građevinske inspekcije, pojasniću kako bi to bilo regulisano međunarodnim pravom, kroz analizu Konvencije o zaštiti arhitektonskog nasljeđa (Granada 1985. godine) i generalne principe tijela za zakonodavnu podršku pri Savjetu Evrope.
Nelegalni konak u Manastiru Duga na Bioču u potpunosti dominira nad crkvom
Granadska konvencija predstavlja model zaštite arhitektonskog nasljeđa. Članom 4 konvencije uveden je princip da se za sve vrste radova na spomeniku kulture prethodno mora dobiti dozvola nadležnih državnih organa. Uz zahtjev za izdavanje dozvole podnosi se projekat za predviđene radove. Moje iskustvo govori da su sve intervencije na spomenicima kulture i vjerskim objektima od strane SPC izvršene bez dozvole nadležnog državnog organa ili suprotno datim konzervatorskim uslovima.
Član 5 Konvencije preuzet je iz Međunarodne povelje o konzervaciji i restauraciji spomenika kulture ICCOMOS i glasi: „Spomenik se ne može odvojiti od istorije čije je svjedočanstvo i konteksta u kojem je nastao“. Ova jednostavna i precizna definicija ne može se primijeniti na spomenike kulture države Crne Gore. Ovo iz razloga što sadašnji izgled spomenika kulture, a nakon „obnove“ od strane SPC ne odražava istoriju Crne Gore. Nedozvoljenim radovima na vjerskim objektima prouzrokovano je da su ugrožene urbanističko-ambijentalne, arhitektonske, kulturno-istorijske i umjetničko-estetske vrijednosti vjerskih objekata.
Član 9 konvencije odnosi se na kaznene mjere. Obaveza je državnih organa da na adekvatan način reaguje na kršenje zakona. Reakcija nadležnih organa podrazumijeva rušenje objekata bez dozvole ili da se zaštićeni objekat vrati u prvobitno stanje. U obrazloženju člana 9 se ističe da mjere koje preduzimaju državni organi su u domenu krivičnog zakona. Moja saznanja su da niti jedan objekat za koji se SPC hvali da ih je obnovila, i to preko 600, nije porušen, nije vraćen u prvobitno stanje i niko nije pravosnažno osuđen na kaznu zatvora zbog oštećenja ili uništenja spomenika kulture ili obavljanja radova na spomeniku kulture bez dozvole nadležnog državnog organa.
Gospodo zaštitari, vi koji ste puni priče o Evropi, koji težite ka evropskim vrijednostima, vi ste obični varvari u pravu, jer ne poštujete evropske standarde i evropsko pravo u zaštiti kulturnog nasljeđa. O značaju i primjeni Granadske konvencije znate koliko i ja o Jupiteru, ali ste sigurno čuli i bili u Granadi, pa makar i turistički.
Dakle, od ukupno 27 članova Granadske konvencije 3 ključna člana – 4, 5 i 9 za crnogorske prilike ne postoje, nijesu definisani, niti se primjenjuju. Crnogorski zaštitari dozvoliše da najveće bogatstvo jedne države postane lak tuđi plijen.
NOVI MISLIOCI
Ipak se mora ukazati da je tokom 1991. godine usvojen u Skupštini Crne Gore Zakon o zaštiti spomenika kulture koji bi i danas bio jedan moderan zakon. U završnim odredbama tog zakona predviđeno je bilo da ko ošteti spomenik kulture kazniće se zatvorom od šest mjeseci do tri godine (član 91) i ko bez dozvole izvodi radove na spomeniku kulture kazniće se zatvorom do tri godine (član 92). Dakle, sve u skladu sa članom 9 Granadske konvencije. No, na javnoj sceni pojaviše se novi mislioci, novi eksperti spomeničkog prava, pa staviše van snage navedeni zakon, a novim zakonom izbrisaše se kaznene odredbe iz člana 91 i 92.
Valja se takođe prisjetiti i opštih principa tijela za zakonodavnu podršku Savjeta Evrope, kao i principa ICROM i ICCOMOS:
- Nacionalna zakonodavstva treba da definišu kulturnu baštinu kao opšte dobro.
- Očuvanje kulturne baštine za svaku državu je cilj broj 1.
- Pravne norme treba interpretirati narodskim rječnikom.
- Zaštita spomenika kulture mora biti prvenstveno od istorijskog, umjetničkog i društvenog interesa, pa tek onda religijskog.
- U pogledu zaštite spomenika kulture mora biti sačuvano ne samo tkivo građevine, već i tradicionalno okruženje.
- U cilju očuvanja građevina mogu se uvesti privremene mjere otuđenja vlasništva.
- Zaštita spomenika kulture ima hijerarhijsku prednost u odnosu na urbanističke i razvojne planove.
- Restauracijom spomenika kulture ne smiju se falsifikovati umjetnički ili istorijski podaci.
- Ne mogu se tolerisati nikakve dogradnje, ukoliko se ne poštuje tradicionalni izgled i odnos sa neposrednom okolinom.
Na kraju, podrška za sve one koji istražuju, pišu o nedozvoljenim radnjama na spomenicima kulture. Za neke buduće naraštaje valja ostaviti trag. Rješenje nadležnog organa je privid, otaljavanje posla, zavaravanje naroda. Do tada, presaberimo se svi i razmislimo što je država Crna Gora uradila za nas, a što smo mi učinili za nju.
(Autor je advokat)
