Održavanje memorije i aktuelizacija prošlosti koristi se da bi se u narodu stimulisao osjećaj gorodosti i poštovanja potomaka prema precima. Proslave jubileja i fokusiranje društvene pažnje na neku ličnost iz nacionalne istorije i kulture (a Njegoš je bio to i crkveni poglavar pride) izlaze iz namjere aktuelne vlasti da, koristeći značaj ili veličinu slavljenika, emituje poruke sa aktuelnim sadržajem.
„Organizovano sjećanje je stalno ponovno tumačenje sadašnjosti u terminima prošlosti, da bi se odlučilo o budućnosti“ (T. Kuljić).
Moderna crnogorska državnost i kultura počinju sa Njegošem. On je suzbio samovolju plemena i ustanovio državne institucije, započeo organizovano obrazovanje (otvorio prve škole), štamparstvo (nabavio prvu štampariju poslije Crnojevića), izdavaštvo (štampao nekoliko knjiga), medije (časopis Grlica), bibliotekarstvo (dopunio biblioteku Petra I) i time udario temelje kulturnim ustanovama. Međutim, Njegoš je najviše cijenjen kao pjesnik, koji je u svojem književnom djelu sintetizovao narodnu misao i moral, a crnogorsku slobodarsku praksu uzdigao do nacionalnog ideala.
„Njegoš je u narodnom epu otkrio njegovu antičku misaonu dimenziju, kao Homer u grčkom” (Pavle Mijović) a jedan je „brojno skučen narod donio čovečanstvu divno medno-gorki plod opšteljudskog saznanja, tragično zanosne vidljivosti, usmerene u tokove vremena, i unutrag i unapred“ (Veljko Petrović).
Neupitan kult
Njegoš u Crnoj Gori živi kao neupitan kult i najviša mjera pjesništva i mudrosti. Njegovi se stihovi uče napamet, recituju i koriste u razgovoru. Njegošem su se zorili crnogorski iseljenici po Americi, Argentini i Australiji, crnogorski studenti, komunisti, španski borci, kolonisti po Vojvodini i drugim krajevima Jugoslavije, četnici i partizani… U dalekom svijetu, sa Njegošem na polici za knjige osjećali su se u domovini. Čak su ostavljali amanet da ih sahrane sa Gorskim vijencem.
Obilježja poštovanja za Njegoša rasuta po svijetu predstavljaju znakove crnogorskog identiteta. U Crnoj Gori i širom nekadašnje Jugoslavije i svijeta bilo je veoma mnogo biblioteka, čitaonica, škola, gradskih ulica, trgova, kulturnih društava, klubova, čak i zemljoradničkih zadruga koji su nosile Njegoševo ime. U čitankama i drugim školskim knjigama bezbroj puta su objavljeni Njegoševi stihovi i reprodukovani njegovi portreti. Mnogo puta su štampana Njegoševa djela u originalu i prevodu, postavljeni spomenici, igrane pozorišne predstave Gorskog vijenca i Šćepana malog i snimani filmovi...
Crnogorci se, bez obzira đe žive, kakvog su obrazovanja i kako se nacionalno iskazuju, odnose prema Njegošu sa idolopoklonstvom i čini im se da nikada nije dovoljno poštovanja drugih prema njegovom djelu.
Intimizacija sa Njegošem ponekad poprima karikaturalne forme, jer ga mnogi drže za seoski komun na koji polažu pravo i koriste kako im drago.
Uvijek intrigantna tema
Nakupila se obimna literatura o Njegošu… Cjelovita bibliografija o Njegošu daće jasniju sliku o frekventnosti i teritorijalnoj rasprostranjenosti izdanja i prisustva teme Njegoš u naučnoj i publicističkoj produkciji kod nas i u svijetu.
Postoji i veliki broj temeljnih knjiga i studija koje se bave raznim aspektima Njegoševa djela, kao i dosta „objašnjavačkog tereta“ i učenosti u pokušaju da se šematskim metodama dosegne Njegoševa „iskra tajinstvena”. Tema Njegoš je stalno prisutna u crnogorskim medijima. (Primjera radi, bibliografija Njegoš u crnogorskoj periodici 1967- 2004, koju je izdala Matica crnogorska, sadrži 5.314 jedinica).
Kao državnik i vjerski poglavar on je imao odgovornost da sačuva svoj narod od gladi i bolesti, da ih nauči zakonu i pismenosti i da učvrsti državu. Njegoš nije mistik, niti hrišćanski mučenik. U osami faustovskog kabineta Biljarde on je izgarao u drami stvaralačke raspolućenosti i kolektivni narodni duh, mudrost i iskustvo kao i svoje vizije pretvarao u alhemiju riječi. Njegova poetika ne počiva na mediteranskoj težnji za harmonijom, jer su polovi drame suviše udaljeni, pa je „Pustinjak cetinjski“ stvorio sopstvenu kosmogoniju i originalnu poetsku strukturu. Njegoševa poezija ne prestaje da zadivljuje čitaoce ni poslije više od stopedeset godina.
Da li je Njegoševa literatura sveta knjiga koja sadrži odgovore na sva pitanja ili pjesnički izraz jednog arhaičnog svijeta? Kao i u svakoj velikoj poeziji, svevremeno u njoj se opire jednostranoj interpretaciji, a pojavno pruža mogućnost zloupotrebe. Dileme čovjeka i naroda slobodnog kao Bog i slabog kao slamka, mogu se čitati kao jeftin folklor ili vječita drama, zavisno da li to radi prostak ili uman čovjek.
Slava van granica Crne Gore
Njegoš je odavno ušao u predanje, pamćenje i školsku lektiru pa se često njegov stvaralački individualizam zamjenjuje kolektivizmom, kao nešto „iz glave cijela naroda“. Rade Konstantinović lucidno primjećuje da se Njegoš lomi „između apsolutne poezije i apsolutnog saznaja“ i da je Gorski vijenac kao „poema roda i za rod“ bliža plemenu, dok se Luča mikrokozma prećutkuje do danas. „Ne radi se o nezumijevanju Luče, već o razumevanju ovog mikrokosmičko-univerzalnog, van-rodovoskog stava kome vodi usamljivanje“.
Čitav jedan vijek od rođenja i pola vijeka od smrti Njegoševa djelo je sticalo slavu van granica Crne Gore. „Gorski vijenac“ je do 1913, kada je prvi put štampan na Cetinju, imao dvadeset izdanja. Objavljen šest puta u Beogradu, pet puta u Novom Sadu, a šest puta u Austrougarskoj.
Jovan Skerlić je napisao: „taj najbolji spev srpske književnosti u isti mah je i najpopularnija, najviše izdavana i najčitanija srpska knjiga“.
U 19. vijeku dosta je pisano o Njegošu, a vrijednost njegove poezije je brzo zapažena. Vuk Karadžić je u pismu Mušickom pomenuo Njegošev poetski talenat. Đovani Franceski još 1847. pisao pohvalno o Njegošu. Stanko Vraz, pjesnik i sekretar Matice Jugoslavjanske, zapazio je genijalnost Njegoša „ni jedan srpski list ili časopis nije ništa spomenuo za prekrasne pjesni „Luča mikrokozma“ i „Vijenac gorski“, za pjesni narešene silom dubokosti i velikih misli, za pjesni pravog vrućeg nadahnuća. Za pjesni kakvih nema svakolika poezija naša“. Stefan Mitrov Ljubiša je 1852. pisao o Njegošu „Njegovi umni proizvodi osvjetljavaju mladu našu književnost i bez ikakvog laskanja mogu se klasični zvati, jer su u narodnom duhu pisani, jezik je čisto narodni. Gorski vijenac jeste bez dvojbe jedino dramatično djelo jugoslovenski savršeno... u Luči mikrokozmi Petar je pokazao dubokost misli, bistrinu razuma i nedokučimu vlastitost narodnog jezika.“
Specifična simbioza
Njegoš i Crna Gora već žive u specifičnoj simbiozi. Spoljni odnos prema Njegošu umnogome se poklapa sa odnosom prema Crnoj Gori, a u Crnoj Gori prema sopstvenom nasljeđu i sopstvenom biću.
Kult Crne Gore održavali su romantični pjesnici Đura Jakšić, Zmaj, Branko Radičević, Laza Kostić, Kaćanski, dok su Vasa Pelagić, Jovan Pavlović i drugi srpski rodoljubi, koji su imali veliki uticaj u Crnoj Gori.
Njegoševo djelo propagirano kao romantičarska verzija oslobodilačke borbe i “osvete Kosova” korenspondira sa Načertanijem, srpskim nacionalnim programom. Sve crnogorske kulturne, obrazovne i medijske ustanove vodili su i u srpskom duhu usmjeravali Srbi izvanjci, u skladu sa idejama Ujedinjene omladine srpske.
Slobodna knjaževina i kraljevima Crna Gora nije bila dorasla da iskoristi autentično duhovno, umjetničko i filozofsko nasljeđe Njegoša za utemeljenje svoje kulture. Dvor je bio zadovoljan što je jedan Petrović slavljen kao srpski pjesnik jer su time dodatno legitimisane dinastičke ambicije na srpski presto, a ostavljen domaći prostor za pjesničku sujetu Gospodara. Njegoš je prepušten narodnom sjećaju, spontanitetu i intimnom osjećaju.
U Jugoslaviji tek vraćen doma
Srbija, koja se oslobađala ropstva, u romantičnom nacionalnom zanosu je prigrabila Njegoševo djelo kao ohrabrenje za borbu, a djelom genijalnog stvaraoca zakitila ideje velike obnove davno izgubljenog carstva. Cetinjskim glavarima je godio kult Crne Gore kao borbenog pijemonta, pa je instrumentalizaciju Njegoša za velikosrpsku politiku, svesrdno podržavala. Već je bilo „presuđeno“ da je Njegoš srpski pjesnik. Zbog te politike, Crna Gora je izgubila državu i istjerana iz istorije, a od Podgoričke skupštine „od danas nema Crnogoraca, samo Srbi“.
Između dva rata o Njegošu je dominirao stav Skerlića i profesora Visoke škole u Beogradu Pavla Popovića, koji je Njegoša uvrstio u Pregled srpske književnosti, i kao srpskog pjesnika su ga tretirali Anica Savić Rebac, Pero Slijepćević, Trufun Đukić, Ivo Andrić, Miloš Crnjanski i drugi.
Na žeravici prošlosti koja je bila zatrpana pepelom unitarizma i nacionalnog obezličenja tinjala je crnogorska samosvijest. U federativnoj Jugoslaviji Crna Gora je izborila pravo na postojanje i „vratila“ doma svoga najvećeg pjesnika, koji je već bio poštovan jugoslovenski pisac.
Kulturni obrasci o Njegošu koje je stvorila beogradska istorijska i književna škola bili su i dalje dominantni. Svaki pokušaj revizije tog mišljenja dočekivan je kao separatizam i nenaučni stav.
Brzo stečena slava
Stefan Mitrov Ljubiša je 1868. u Zadru Gorski vijenac „prenio s ćirilice na latinicu s tumačenjem“. Jovan Ristić (Berlin, 1852) pisao je da „Više od svih srpskih pesnika stoji nedavno preminuli crnogorski vladika P. P. Njegoš, pravi poetski duh, koji je na glavi, pored vladarske krune nadenuo i pesničku“. Jovan Subotić, Matija Ban, Đorđe Maletić pišu panegirike o Njegošu, kasnije se pojavljuju studije Stojana Novanovića, Milana Rešetara i Svetislava Vulovića.
Pojavilo se i više knjiga o Njegošu. Objavljena su djela Ljube Nenadovića, knjiga Milorada Medakovića(Petar Petrović Njegoš poslednji vladajući vladika crnogorski, N. Sad, 1882), Svetislava Vulovića (Petar Petrović Njegoš – pesnik srpski, 1877), Lazara Tomanovića (Njegoš kao vladalac, Cetinje, 1896), a početkom 20. vijeka radovi Jovana Skerlića i drugih. P. A. Lavrov je 1887. objavio monografiju Petar II Petrović Njegoš vladika crnogorski i njegova književna djelatnost, Moskva, a P. A. Rovinski u okviru svojih proučavanja istorije Crne Gore izdao Petar II (Rade) Petrović Njegoš vladika černogorski (1830-1851), S. Peterburg, 1889…
Niko S. Martinović konstatuje da je do pojave Rovinskog o Njegošu bilo „oko hiljadu bibliografskih jedinica“.
