Kraj Prvog svjetskog rata bio je odlučujući momenat u savremenoj istoriji Crne Gore. Te 1918. godine, detronizovana je dinastija Petrović-Njegoš i izgubljena je, sa velikom mukom stečena, nezavisnost. Odlukama neligitimne Podgoričke skupštine od 24. XI 1918, pod prisilom srbijanskih bajoneta, ukinuto je postojanje suverene Crne Gore i njena teritorija i narod se bezuslovno pripojio Srbiji.
Reakcija na ovo flagrantno i bezobzirno gaženje crnogorske slobode i osnovnih nacionalnih prava, već sljedeće 1919. godine, na Božić, podignut je ustanak kako bi se suprotstavilo ovim odlukama i poništilo bezuslovno ujedinjenje.
Zapečaćena sudbina komitskog ustanka
Sve to je gurnulo Crnu Goru u još jedan, četvrti uzastopni, sukob i produženje ratnog stanja, koje je dodatno iscrpljivalo zemlju i njene građane.
O tome svjedoči i izvještaj komandanta okupacionih jadranskih trupa sa početka 1919, koji kaže:
„Stanje u Crnoj Gori sada je ovako: oskudica u životnim namirnicama i skupoća nepodnosiva. Pomoć u hrani i drugim potrebama ne dolazi ni od kuda, u obećanje da će to pitanje biti uskoro uređeno niko ne veruje. Nade u Srbiju su propale. Nezadovoljstvo zbog toga u svim slojevima (društva, prim. aut.) veliko.“ (D. Vujović, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije).
Pokušaji da se pitanje opstanka Crne Gore na političkoj mapi Evrope internacionalizuje i predstavi velikim silama na rješavanje, od strane kralja Nikole i njegove vlade u emigraciji su ostali bezuspješni. Samim tim, bila je zapečaćena sudbina komitskog ustanka u samoj Crnoj Gori koji je tako bio osuđen na propast.
Od svega, crnogorskom narodu ostali su, oskudica, glad i ratom razorena zemlja, uz vanredno stanje i okupacioni režim koji je, u međuvremenu, počinio ogromne zločine nad civilnim stanovništvom.
Dva tabora
U takvim uslovima, vlasti nove južnoslovenske države pokušale su, u tom periodu da organizuju politički život u Crnoj Gori. Već prilikom organizacije nelegalne Podgoričke supštine, stvorena su dva velika tabora podijeljena na pristalice kralja Nikole I Petrovića-Njegoša „zelenaše“ i pristalice bezuslovnog ujedinjenja „bjelaše“, prema boji glasačkih listova.
U sklopu borbe sa komitskim odredima komandira Krsta Zrnova Popovića, okupacioni srbijanski režim pokrenuo je ogromnu lavinu propagande u cilju demonizacije ustanika i legitimnih crnogorskih vlasti u izbjeglištvu.
No, preduzete mjere nijesu dale željene rezultate, pa pukovnik Stojan Popović piše sa Čeva:
"Po mom mišljenju ovaj se kraj – srez može umiriti samo represivnim merama i to prema celokupnom stanovništvu.“ (D. Vujović: 1962, 499)
Njegovo mišljenje je usvojeno i otpočeta je četvoromjesečna kampanja represije koja je dovela do laganog slamanja komitskog otpora, do sredine 1920. godine, iako se ovaj sa manjim intenzitetom nastavio u narednim godinama.
Relativno smirivanje situacije, navelo je nove vlasti da se posvete daljoj izgradnji institucija i političkog života. Na ruku su joj išle i međunarodne prilike, prema kojima je vlada kralja Nikole definitivno puštena niz vodu, početkom pregovora o razgraničenju između KSHS i Italije.
Formiranje ogranka KP u Crnoj Gori
Stranačka podjela u cijeloj Kraljevini SHS prenešena je i na Crnu Goru, iako nijedna stranka nije imala utemeljenje u njoj samoj. Jedina koja je formirana kao izraz volje makar dijela crnogorskog naroda bila je Komunistička partija. Stara socijalistička stremljenja, još iz vremena Kraljevine Crne Gore, dobila su novi izraz u novoformiranoj državi, pa se partijske ćelije stvaraju u skoro svim većim mjestima u Crnoj Gori.
Zato će predstavnici i iz Crne Gore biti prisutni na osnivačkom kongresu Socijalističke radničke partije Jugoslavije, aprila 1919, u Beogradu. Radom Jovana Tomaševića, Marka Mašanovića, Adolfa Muka i drugih, 1920. godine formiran je ogranak Komunističke partije u Crnoj Gori.
Time su stvoreni uslovi da njihova lista izađe i učestvuje na izborima za Ustavotvornu skupštinu u novembru 1920. godine. Za njima, stranačke organe formirale su i druge građanske partije, prije svega Demokratska i Radikalna partija, kao dvije najveće u zemlji. Zbog vanrednog stanja, bilo je zabranjeno da se konstituišu nacionalne stranke crnogorskog naroda, što je proizvelo da komitski pokret pozove građane da bojkotuju izbore.
Postizanje dogovora o razgraničenju sa Italijom, Rapalskim ugovorom, od 12. IX 1920, zaokružen je broj srezova u KSHS, pa samim tim i stvoreni formalni uslovi za organizaciju izbora. Kao i u drugim djelovima zemlje, i u Crnoj Gori se razvila živa politička borba i agitacija, naročito među građanskim partijama, za ulazak u Ustavotvornu skupštinu. Mada su žestoko napadale jedna drugu, Demokratska i Radikalna partija, u Crnoj Gori, čvrsto su stajale na stanovištu bezuslovnog ujedinjenja i centralističkog uređenja države.
U tom smislu, naročito su napadale, pristalice kralja Nikole, pripadnike prijeratne crnogorske administracije i vojske, učesnike u Božićnom ustanku, zelenaše, ali i pristalice republikanskog uređenja ili nacionalnih prestavnika drugih naroda, poput Hrvatske seljačke stranke i njenih čelnika, kao i Antona Korošeca, Mehmeda Spaha i drugih.
U tome prednjači Demokratska stranka i njen list „Narodna riječ“, dok su nešto umjereniji radikali i njihova „Crna Gora“, koji pozivaju na pomirenje zelenaša i bjelaša. Čini se, prema pisanju tadašnjih stranačkih listova, na djelovanje komunista nije obraćana velika pažnja.
Jedini izuzetak Crna Gora
Vlada Milenka Vesnića donijela je Nacrt zakona o izboru poslanika za Ustavotvornu skupštinu 2. IX 1920. godine. Po njemu, pravo glasa imao je svaki muškarac sa 21 godinom života, državljanin KSHS, sa 6 mjeseci boravka u opštini u kojoj glasa.
Nacrtom je ukinut do tada važeći poreski cenzus, ali je i dalje ostala zabrana ženama da izađu na birališta. (B. Petranović, Istorija Jugoslavije) Na nivou KSHS, biralo se 415 od 419 poslanika, zato što su tri bila u izbornim jedinicama pod italijanskom okupacijom između 22 liste.
Ukupno je izašlo 64,79% birača, a pobjedu odnosi Demokratska stranka Ljube Davidovića, sa 92 poslanika, radikali imaju 91, Hrvatska seljačka stranka 50 itd. Veliko iznenađenje bio je rezultat KPJ koja je osvojila 58 mandata i bila treća politička snaga u zemlji.
Naročito je njihova velika pobjeda bila u Beogradu, gdje su vlasti zabranile Filipu Filipoviću da preuzme upravu grada. To je naćeralo vlasti Kraljevine da mjesec dana nakon izbora proglase čuvenu „Obznanu“ i zabrane rad Komunističke partije. Po pokrajinama, pobjedu na izborima odnijele su nacionalističke stranke sa svojim programima, što je već tada naslućivalo buduću sudbinu zemlje. Jedini izuzetak od ovog manira bila je Crna Gora.
Na novembarskim izborima u CrnojGori građani su mogli da se opredijele za jednu od sedam lista. Radikalna stranka je izašla sa nosiocem liste Milosavom Raičevićem, advokatom iz Andrijevice. Za razliku od njih, Demokratska stranka je imala velikih problema u formiranju svoje liste pred izbore. Prvobitno je bilo zamišljeno da nosilac liste bude Marko Daković, poslanik Privremenog narodnog odbora, jedan od istaknutijih članova nelegalne Podgoričke skupštine, ali je on to odbio na zboru građana u Nikšiću 3.10.1920, i povukao se iz politike.
Nakon toga, istakla se kandidatura dr Pavla Čubrovića, Todora Božovića i Andrije Radovića, kao vođa unionističkog pokreta i bezuslovnog pripajanja Srbiji. Ipak, do dogovora, na skupu u Podgorici, pred same izbore, nije došlo, pa je kandidat Demokratske stranke bio dr Čubrović, ali posebnu listu kandidata podnijele su pristalice Andrije Radovića.
Tu nije bio kraj podjela među Demokratama, pa su istaknute još dvije liste „Nezavisnih demokrata“, jedna Spasoja Piletića, ministra na raspolaganju, a druga, Novice Šaulića, sekretara Velikog suda iz Podgorice. Liste građanskih partija zaokružuje još lista Republikanske stranke koju predvodi Jovan Đonović, novinar koji je u Crnu Goru došao krajem oktobra 1920. godine. Komunistička partija istakla je svoju listu na čijem čelu je bio Jovan Tomašević.
Tri izborne jedinice
Izbori za Ustavotvornu skupštinu sprovedeni su 28. novembra 1920. godine. Današnja teritorija Crne Gore bila je izdijeljena na tri izborne jedinice, Staru Crnu Goru, Novu Crnu Goru, oblasti koje su oslobođene u Balkanskim ratovima i djelovi Primorja koji su se još uvijek vodili pod Dalmacijom, još od doba Austrougarske. Očigledno, i dalje trajuće vanredno stanje i poziv komitskog pokreta da se bojkotuju izbori urodili su plodom, pa je od ukupno 43.608 glasača na birališta izašlo njih 27.131. (List „Crna Gora“, br. 16, 7. XII 1920).
Neraspoloženje i nezadovoljstvo stanjem u Crnoj Gori građani su izrazili tako što je 34% bojkotovalo izbore, a od izašlih 40% je glasalo KPJ, 20% Republikansku stranku, a sve druge građanske liste 40% birača.
Rezultati izbora pokazali su da je volja naroda ostala nepromijenjena sa opštinskih izbora održanih ranije te godine. Trijumf na izborima odnijela je KPJ, ili lista Jovana Tomaševića, koja je dobila 4, od ukupno 10 mandata za Ustavotvornu skupštinu. Iza njih dva mandata osvojili su Republikanci Jovana Đonovića, a svi ostali po jedan. Bio je to veliki poraz za državno najveće stranke, Demokratsku, ukupnog pobjednika izbora, a posebno Radikalnu.
Nadmoć komunista bila je evidentno iznenađenje za cijelu KSHS, pa tako i zagrebački list „Obzor“ piše o njihovoj pobjedi. Pokušavajući da objasni uspjeh KPJ u Crnoj Gori, zagrebački list za to svaljuje krivicu na lokalne vlasti, koje su bile suviše blage prema „odmetnicima“ iz Božićnog ustanka. (Obzor, 5.XII 1920).
Prema pisanju listova u Crnoj Gori, komunisti su odnijeli pobjedu u skoro svim srezovima, sem u Cetinjskom i Andrijevačkom. Najizraženija pobjeda KPJ bila je u Podgorici, gdje su osvojili 3.367 glasova. Pored njih, Radikali su osvojili 1076 glasova, lista Nezavisnih demokrata Spasoja Piletića osvojila je 737, Demokrate dr Čubrovića 695, druga lista Demokrata A. Radovića 476, Republikanska stranka Jovana Đonovića 354 i lista Novice Šaulića 35 glasova. („Crna Gora“ br. 14, 30. XI 1920).
Izborna volja Podgoričana, još jednom je potvrđena kao i na opštinskim izborima. Tog marta 1920. godine, komunisti su pobijedili i uzeli 12 odborničkih mjesta i šest zamjenika Opštinskog odbora. Ipak, ondašnji režim Karađorđevića nije dopuštio da formiraju vlast u Podgorici, flagrantno kršeći izbornu volju građana. Svoju očiglednu premoć u Podgorici potvrdili su i na novembarskim izborima za Ustavotvornu skupštinu.
Grubo kršenje volje crnogorskih birača
U današnjoj stručnoj i naučnoj literaturi, pobjeda Komunističke partije u Crnoj Gori na izborima od 28. novembra 1920. godine, slabo je zastupljena i prezentirana. Najveća pažnja posvećena je pobjedi komunista u Petrovcu i tad stvorenoj komuni, koja je odolijevala režimskim vlastima više od jedne godine.
Neuspjeh KPJ da realizuje izbornu pobjedu i volju građana u periodu po izborima, nije razlog da se njihovom izbornom rezultatu ne posveti ozbiljna pažnja u našoj naučnoj javnosti. Mjesec nakon novembarskih izbora vlasti KSHS donijele su „Obznanu“ i zabranile rad KPJ, koja od tada radi u ilegali.
Stoga, njihova pobjeda na izborima u Crnoj Gori, a posebno u Podgorici, nikad nije valorizovana. Grubo kršenje volje crnogorskih birača od strane režima, svakako da je odraz ukupnog stanja u kojem se tada nalazila Crna Gora.
Represija koja je izvršena nad crnogorskim narodom i vanredno stanje koje traje od Božićnog ustanka odrazilo se na izbornu volju građana. Upravo je volja birača pokazala, svu njihovu ogorčenost režimom iz Beograda. Nacionalni interesi Crnogoraca, bespravno i divljački su zgaženi još od kraja Prvog svjetskog rata, što je Crnoj Gori donijelo nastavak ratnih dejstava i produžetak okupacije.
Reakcija na to je bio ustanak za pravo, čast i slobodu Crne Gore, na koji je beogradski režim odgovorio novim represalijama. Nemogućnost da formira sopstvene stranke, čak ni one koje su već postojale nijesu mogle da obnove svoj rad, pa time da izrazi nacionalnu volju Crnogoraca u novoj državi Južnih Slovena, gurnuo je narod Crne Gore ka alternativnim rješenjima.
Nametanjem stranaka i političkih opcija, koje nijesu autohtono nastale u Crnoj Gori, režim Karađorđevića je pokušao da obezvrijedi i dodatno atrofira politički život na ovom prostoru. Izlaz za izražavanje svog nezadovoljstva stanjem u zemlji, crnogorski narod je našao u programima stranaka koji su bili suprotstavljeni režimu i interesima srpskih vladajućih elita. To se najbolje vidjelo na izborima koji su održani 1920. godine.
Razlozi pobjede KPJ
Kako na opštinskim, tako i na izborima za Ustavotvornu skupštinu, narod Crne Gore, ukoliko nije bojkotovao izbore, većinski se opredijelio za liste komunista i republikanaca, čiji su programi bili suprotstavljeni i potpuno opozitni režimu iz Beograda. U tome leže razlozi pobjede KPJ na ovim izborima, a manje u tim, naknadno nametnutim, domišljanjima o tradicionalnoj vezanosti za Rusiju ili nekim drugim više-manje iracionalnim razlozima.
Ovako iskazano nezadovoljstvo naroda, kao da nije odgovaralo ni dosadašnjoj istoriografiji, koja je radije preskakala ove događaje. Čak i u periodu socijalizma, koji je s pravom mogao da uzdigne pobjedu, tada mlade Komunističke partije u Crnoj Gori, ovi rezultati su radije prećutkivani i u tom periodu isticane neke druge stvari. Tako se desilo da veliku pobjedu komunista u Podgorici skoro u potpunosti izbrišemo iz naše istorije.
Ogroman značaj i uticaj koji je na kasnije događaje i nauku izvršila Petrovačka komuna u potpunosti je zasjenio sva druga dešavanja u Crnoj Gori u tom periodu. Ipak, ni ona ne bi bila moguća, niti je možemo pravilno sagledati, ukoliko ne ispitamo ukupnu sliku oko izbora 1920. godine u Crnoj Gori.
Stoga, od jednake je važnosti istaći, da komunistička opština Petrovac nije iznimka i usamljeni slučaj, već da je to dio jednog šireg pokreta koji našao izraz u cijeloj Crnoj Gori. Mada je dosadašnja istoriografija samo ovlaš znala da spomene pobjedu KPJ u Podgorici, zapravo ovo je jedan od važnijih događaja u našoj savremenoj istoriji.
Njegov značaj je u tome što je predstavio svu ogorčenost naroda aktuelnim režimom, ali i ogolio sistem represije koji je u tim godinama postojao u Crnoj Gori, koji je flagrantno i nemilosrdno ugušio demokratski iskazanu volju birača i nije dozvolio formiranje vlasti prema izbornim rezultatima.
Da je tada ispoštovana izborna volja sa pravom možemo smatrati da bi sudbina Crne Gore u narednim decenijama bila umnogome drugačija. No, protiv narodne volje se ne može, pa je ona svoj izraz našla u opštenarodnom ustanku 13. jula 1941. godine, koji je jednako bio podignut protiv okupatora i domaćih kvislinških tvorevina.
