Malo sjeverno i zapadno od olujnog južnog vrha Grenlanda, na strmoj padini povrh jednog fjorda posutog ledenim bregovima, koji je prvi istražio Erik Riđobradi prije više od hiljadu godina, bujaju neke hortikulturne anomalije: niski travnjaci kentaki plave trave, nešto rabarbare, nekoliko stabala smreke, topole, jele i vrbe.
One se nalaze u gradiću Kakortok, na 60° 43’ severne geografske širine, u dvorištu Keneta Hega, na oko 650 kilometara južno od Arktičkog kruga.
Padavine i topljenje leda: „Sinoć je bilo mraza“, kaže Heg dok u toplo julsko jutro šetamo po njegovom dvorištu, razgledajući biljke dok nas komarci istražuju.
Pod jarkim suncem, ispod nas safirnoplavim sjajem blista kakortokska luka. Mali ledeni brijeg – otprilike veličine gradskog autobusa – pluta udaljen nekoliko metara od gradskog pristaništa. Vedro ofarbane kuće sa drvenom oplatom, sagrađene od drveta uvezenog iz Evrope, raštrkane su blizu golih granitnih brda, koja se poput nekakvog amfiteatra nadvijaju nad lukom.
Heg, snažno građen čovjek riđkastoplave kose i potkresane brade – lako bi mogao da glumi vikinga – agronom je i bivši glavni savjetnik u Grenladskom ministarstvu poljoprivrede. Njegova porodica živi u Kakortoku više od 200 godina. Zaustavivši se na kraju dvorišta, Heg se spušta na koljena i zaviruje pod bijeli plastični pokrivač koji štiti repu posađenu prošlog mjeseca.
„Vau! Ovo je prosto neverovatno!“ kaže, široko se osmjehujući. Lišće repe izgleda zdravo i zeleno. „Nisam je obilazio tri ili četiri nedelje; uopšte nisam navodnjavao baštu ove godine. Samo padavine i topljenje snega. Ovo je čudesno. Možemo odmah da je vadimo, bez problema.“
Ubrzane promjene: Rano sazrijevanje repe početkom ljeta i nije neka velika stvar. Ali, u državi čijih je oko 80 procenata zemlje prekriveno ledenim pokrivačem debelim i do 3,5 kilometara i gdje neki ljudi nikada nijesu dodirnuli stablo, ovo je izuzetno važna stvar.
Grenland se zagrijeva dvostruko brže od većeg dijela svijeta. Satelitska mjerenja pokazuju da se njegov ogromni ledeni pokrivač, koji sadrži skoro sedam procenata svježe vode na svijetu, povlači oko 200 kubnih kilometara svake godine.
Otapanje leda ubrzava zagrijevanje – novoizloženi okean i zemlja apsorbuju sunčevu svetlost koju je led nekada odbijao u svemir. Ukoliko se u predstojećim vjekovima cjelokupni grenlandski led otopi, nivo mora će porasti više od 7 metara, plaveći obale širom planete. Pa ipak, na samom Grenlandu briga zbog klimatskih promena često biva zasijenjena velikim očekivanjima. Za sada se grenlandska samouprava, zavisna od Danske, još uvek u velikoj mjeri oslanja na svog bivšeg kolonijalnog vladara. Svake godine Danska upumpava 620 miliona dolara u anemičnu grenlandsku privredu – što iznosi više od 11.000 dolara po svakom Grenlanđaninu. Ali arktičko otapanje je već omogućilo pristup nafti, gasu i rudnim bogatstvima, koji bi Grenlandu mogli da pruže toliko željenu finansijsku i političku nezavisnost.
Procjenjuje se da se u grenlandskim priobalnim vodama nalazi isto toliko nafte koliko sadrži polovina naftnih polja u Severnom moru. Više temperature omogućavaju dužu sezonu za uzgoj usjeva na pedesetak grenlandskih farmi, a možda i smanjenje uvoza hrane od koje je Grenland dosad bio potpuno zavisan. Ovih dana ponekad izgleda kao da cijela zemlja zadržava dah u iščekivanju da vidi da li će se „ozeljenjavanje Zelene zemlje“, tako često najavljivano u međunarodnoj štampi, zaista i dogoditi.
Trik Erika Riđobradog: Grenland je u žižu interesovanja prvi put dospio prije jednog milenujuma kada je Erik Riđobradi pristigao sa Islanda sa malom grupom nordijaca, odnosno vikinga.
Erik je bio u bekstvu zbog ubistva čoveka koji je odbio da mu vrati pozajmljena postolja za krevete. Iskrcao se 982. godine pored fjorda blizu Kakortoka, a onda se, uprkos incidentu sa krevetskim postoljima, vratio na Island da raširi priču o zemlji koju je otkrio, a koju je, prema Sagi o Eriku Riđobradom, „nazvao Grenland (Zelena zemlja), ne bi li ljudi otišli tamo privučeni zvučnim imenom.“
Erikov drski marketinški trik je uspio. Oko 4.000 nordijaca se na kraju naselilo na Grenland. Vikinzi su, uprkos svojoj reputaciji surovih ljudi, suštinski bili zemljoradnici koji su „sa strane“ pomalo pljačkali, otimali i usput otkrivali Novi svijet. Duž zaklonjenih fjordova južnog i zapadnog Grenlanda su gajili ovce i drugu stoku, što farmeri na Grenlandu i danas rade duž istih tih fjordova. Podigli su crkve i stotine farmi tako što su trampili su fokine kože i morževe kljove za drvnu građu i gvožđe iz Evrope.Erikov sin Lejf otišao je sa farme oko 55 kilometara severoistočno od Kakortoka, i otkrio Sjevernu Ameriku negde oko 1000. godine. Na Grenlandu su se nordijska naselja održala više od četiri vijeka. A onda su iznenada nestala.
Život u doba otopljavanja: Izumiranje ovih žilavih farmera moreplovaca predstavlja uznemiravajući primjer opasnosti od klimatskih promjena koji umije da zbuni i najsnalažljivije kulture.
Vikinzi su Grenland nastanili u periodu izuzetnog otopljavanja, u istom toplom periodu koji je Evropi doneo ekspanziju poljoprivrede i izgradnju velikih katedrala. Do 1300. godine Grenland je postao mnogo hladniji, a život na njemu je bivao sve izazovniji. Inuiti, koji su u međuvremenu pristigli iz sjeverne Kanade, nadirali su ka jugu duž zapadne obale Grenlanda, dok su se vikinzi probijali ka sjeveru, napredujući mnogo bolje. (Savremeni Grenlanđani uglavnom potiču od njih i od danskih misonara i kolonista koji su došli u XVIII veku.) Inuiti su sa sobom donijeli sanke sa psećom vučom, kajake i ostalu opremu neophodnu za lov i ribolov na Arktiku.
Neki istraživači smatraju da su nordijske naseobine propale zato što su nordijci ostali fatalno privrženi starom skandinavskom načinu života, oslanjajući se umnogome na uvezene domaće životinje, umesto da eksploatišu lokalne resurse.
Ali, skoriji arheološki dokazi sugerišu da su i nordijici bili dobro prilagođeni svom novom okruženju. Tomas Mekgovern, antropolog sa koledža Hanter na Menhetnu, kaže da su nordijci organizovali zajedničke godišnje lovove na lučke foke, naročito kad je klima zahladnjela, a stoka počela da umire. „Sada mislimo da su nordijci imali veoma rafiniran društveni sistem koji je zahtijevao dosta zajedničkog rada, ali je imao jednu veliku slabost – većina odraslih je morala da se angažuje u lovu na foke“, kaže Mekgovern.Tajna izumiranja vikinga: Moguće je da je izumiranje nordijaca na Grenlandu bilo pokrenuto katastrofalnim gubitkom života uslijed jedne jedine gadne oluje. Inuiti su možda bili manje ranjivi jer su lovili u manjim grupama.
„Priča je mnogo komplikovanija nego što smo mislili“, kaže Mekgovern. „Stara priča je prosto glasila: blesavi vikinzi su stigli na sever, zabrljali i pomrli. Ali nova priča je, zapravo, mnogo jezivija, jer su oni, izgleda, bili sasvim lijepo prilagođeni, dobro organizovani, radili dosta stvari ispravno – a ipak su izumrli.“
Posljednji istorijski dokumentovan događaj iz života nordijaca na Grenlandu nije bila ni strašna oluja, ni glad, ni njihov egzodus u Evropu. Bilo je to vjenčanje održano u jednoj crkvi nadomak vrha fjorda Hvalsi, oko 15 kilometara severoistočno od Kakortoka.
Na travnatoj padini pod visokim granitnim vrhom se još uvek nalazi veliki dio te crkve. Jednog hladnog jutra prošlog ljeta, visoko po vrhovima na istoku pramen magle se razvlačio kao kakav paučinasti veo. Majčina dušica nježnih purpurnocrvenih cvetova raštrkana je po tlu ispred osam stotina godina stare crkve koju sada pokriva samo nebo. Sva četiri, po metar debela zida od kamenih blokova su ostala netaknuta – onaj istočni je visok preko pet metara. Očigledno su ih sagradili ljudi koji su imali nameru da tu i ostanu. Unutar zidina trava i ovčiji brabonjci pokrivaju neravan teren tamo gde je 14. septembra 1408. godine Torsten Olafson oženio Sigrid Bjernsdotir. Pismo poslato sa Grenlanda na Island 1424. godine pominje ovo vjenčanje, vjerovatno, kao deo neke ostavinske rasprave, ali ne nudi nikakvu vest o neslozi, bolesti, niti bilo kakav nagovještaj predstojeće katastofe. Nikada se više ništa nije čulo iz ovih nordijskih naseobina.
Život na današnjem Grenlandu: Danas Grenlanđani, ukupno njih 56.000, i dalje žive na stjenovitim rubovima između leda i mora, većina njih u nekoliko gradova duž zapadne obale.
Izgradnja puteva između gradova nije moguća zbog toga što su glečeri i obala duboko izbrazdani fjordovima; svi putuju brodom, helikopterom, avionom ili, zimi, sankama sa psećom zapregom. Više od četvrtine svih Grenlađana, oko 15.500 ljudi, živi u Nuku (Gothab), glavnom gradu Grenlanda, koji je od Kakortoka vazdušnom linijom udaljen oko 480 kilometara ka sjeveru.
Uzmite jedan dio starinskog grenlandskog grada, dodajte tome fjord i uveseljavajuću planinsku pozadinu, pomiješajte sve to sa, možda, četiri kvarta turobnih stambenih zgrada u stilu sovjetskih blokova, dodajte dva semafora i dnevnu saobraćajnu gužvu, golf teren sa devet rupa i - dobijate Nuk. Prostrani, oronuli stambeni blokovi su rezultat prisilnog programa modernizacije iz 50-ih i 60-ih godina prošlog veka, kada je danska vlada ljude iz malih, tradicionalnih zajednica preselila u nekoliko velikih gradova. Namjera je bila da se poboljša pristup školama i zdravstvenim ustanovama, da se smanje troškovi i obezbijede radnici za prerađivačka postrojenja u bakalarskoj industriji, koja je procvjetala ranih 60-ih godina, ali se otada srozava. A kakve koristi da je ova politika donela, uzrokovala je i mnoštvo društvenih problema koji još uvek muče Grenland – alkoholizam, rasturene porodice, samoubistva...
Ali ovog ljeta, raspoloženje u Nuku je praznično – Grenland slavi početak nove ere. U novembru 2008. godine njegovi građani su ubjedljivom većinom izglasali veću nezavisnost od Danske koja Grenlandom, u ovom ili onom obliku, vlada od 1721. godine. Promjena je ozvaničena na ceremoniji u nukskoj luci, srcu starog kolonijalnog grada. Da li će klimatske promjene dodatno promijeniti dosadašnji živozt na Grenlandu?
(Tim Folger, National Geographic)
