Ispunjeni radošću proljeća proslavljamo veliki nacionalni praznik u Poljskoj, čije porijeklo datira iz 18. vijeka. Riječ je o obilježavanju ustava donesenog 3. maja 1791. godine, poznatog kao Vladin akt ili Trećemajski ustav. Bio je to prvi savremeni ustav u Evropi, a drugi u svijetu i pravo epohalno zakonodavno djelo.
Usvajanje ovog značajnog akta u Velikom sejmu poljsko-litvanskog komonvelta, koji je raspravljao u Varšavi, imalo je dimenziju istorijske prekretnice. Nasljeđe Trećemajskog ustava, sistemske misli koju sadrži, kao i demokratska poruka o slobodi, izuzetno su važan dio evropskih pravnih tekovina.
Stoga 230. godišnjica donošenja ovog ustava, koja se proslavlja ove godine, treba da bude inspirativan praznik za cijelu modernu Evropu. Veliki ustavni akti često su rezultat političke ili kulturne prekretnice, plod pažljivog promišljanja o svijetlim i tamnim stranama dosadašnje istorije.
Međutim, umijeće je nešto mudro popraviti, a ne potpuno uništiti, vodeći se utopijskim razmišljanjem, odvojenim od stvarnosti istorije. Novi poredak ne može da se proizvoljno odredi na papiru; mora da bude izveden iz istinskih ljudskih iskustava, želja i težnji.
Primjer uspješnog spoja vizije i realizma je prvi na svijetu usvojen u Sjedinjenim Američkim Državama, kao odgovor na izazove istorije. Autori Trećemajskog ustava iz 1791. godine takođe su svoje reformske planove povezali sa specifičnom političkom i socijalnom situacijom. Ustav je postao dobro odabrani lijek protiv krize koja je zahvatila tadašnju Republiku Poljsku.
Samo osnivanje Republike Oba Naroda 1569. godine bilo je fenomen u Evropi toga vremena, koji se danas može smatrati prototipom današnje Evropske unije
Njegova svrha bila je jačanje slobode građana i njihovih prava, kao i vladavine i stabilnosti države. Osmišljen je da državi dâ snagu da bude nezavisna i da se efikasno suprotstavi neprijateljskim akcijama susjednih sila koje su željele da dominiraju Republikom Poljskom i, na kraju, opljačkaju njenu teritoriju.
Nije slučajno što su Rusija carice Katarine II i Prusija kralja Frederika II izvukli negativnu sliku o Poljacima u međunarodnom prostoru, predstavljajući ih nesposobnima za samoopredjeljenje i efikasno upravljanje.
Trećemajski ustav je dokazivao suprotno; da iz srednje i istočne Evrope, iz Republike poljskog Orla i litvanskog Pogonja, koji je zajednički dom mnogih naroda i kultura, dolaze moderna – istovremeno vizionarska, zdravorazumska i pionirska rješenja.
Današnji jubilej usvajanja Trećemajskog ustava takođe je prilika za podsjećanje na čitavu slavnu sistemsku tradiciju bivše Republike Poljske – tradiciju vladavine prava, demokratije i parlamentarizma. To je važan dio našeg identiteta. Važno je znati da bogate republikanske tradicije u Poljskoj, inspirisane dostignućima starog Rima i Grčke, datiraju iz 14. vijeka.
Poljska plemićka privilegija neminem captivabimus („nećemo nikoga zatvoriti bez sudske presude“) iz 1430. godine znatno je ispred engleskog Habeas Corpus Acta iz 1679. Zakon Sejma nihil novi sine communi consensu („ništa novo bez zajedničkog pristanka“) – zabranjuje monarsima da uvodeći zakone koje parlament nije odobrio – datira iz 1505.
Od 1573. godine kralja je na opštim izborima biralo čitavo plemstvo, koje je činilo oko 10 odsto stanovništva. Akt Varšavske konfederacije iz 1573. i dalje se smatra spomenikom vjerske tolerancije.
Samo osnivanje Republike Oba Naroda 1569. godine – zajedničke države Poljaka i Litvanaca, osnovane na dobrovoljnoj osnovi, ravnopravne unije – bilo je fenomen u Evropi toga vremena, koji se danas može smatrati prototipom današnje Evropske unije.
Trećemajski ustav – pretvarajući Republiku Poljsku iz 18. vijeka u ustavnu monarhiju zasnovanu na vladavini trodimenzionalne vlasti, garantujući građanima pravnu zaštitu – bio je doslejdan razvoj naših dostignuća.
Takođe je važno naglasiti da je ova značajna, inovativna ustavna reforma bila rezultat političkog procesa, a ne oružane revolucije i krvave represije nad svim klasama društva.
Glavna ustavna misao bila je ideja građanske zajednice: „Živio kralj! Živio Sejm, živio Narod, živjele sve države!”. Ovaj istorijski čin nepresušan je izvor našeg velikog ponosa.
Neprijatelji slobode prepoznali su da im moderni, slobodni Trećemajski ustav predstavlja prijetnju. Apsolutistička carska Rusija, uz podršku Pruske, povela je rat za ustav i učinila sve da uništi njegovo nasljeđe.
Naredne generacije nosile su sjećanje na revolucionarnu reformu političkog sistema, ovaj veliki uzlet misli i duha usmjeren na prijeko potrebnu modernizaciju zasnovanu na najplemenitijim, univerzalnim vrijednostima.
Nasljeđe Trećemajskog ustava sastavni je dio najfinije evropske tradicije. Nije slučajno što je Trećemajski ustav naveden kao „jedan od prvih izvora ideje o Evropskoj uniji“ tokom proslave 50. godišnjice Rimskog ugovora.
Uvjeren sam da čak i danas možemo da se oslonimo na ideološke pretpostavke i nasljeđe majskog ustava i njegovog nasljeđa – takođe uzimajući u obzir dalji oblik evropskih integracija i moguće buduće izmjene i dopune evropskih ugovora.
Načelo sadržano u Trećemajskom ustavu trebalo bi da bude neprestano nadahnuće: „Sva moć ljudskog društva treba da bude izvedena iz volje ljudi“.
Deficit demokratije i nesavršena artikulacija građanske zastupljenosti u upravljanju odlukama Evropske unije – jedan je od naših najvažnijih zajedničkih izazova – zanimljivo je primijetiti da se tenzija između potrebe za praktikovanjem demokratije i meritokratije takođe nalazi u odredbama majskog ustava.
I taj akt je takođe tražio načine za pomirenje tradicije sa modernošću – uostalom, to je bila kombinacija prosvetiteljskih ideja sa kultivisanjem hrišćanskih vrijednosti, prepoznatih kao temelj jedinstva Evrope.
Treba naglasiti da se Vladin akt iz 1791. godine vodio načelima koja uvijek tretiramo kao temelje evropske civilizacije i evropskog poretka: poštovanje ljudskog dostojanstva, slobode, jednakosti i solidarnosti. To su naznake aksiološkog kompasa koji nikada ne smijemo izgubiti iz vida.
Zbog toga želim da sa vama podijelim veliki ponos i radost povodom 230. godišnjice usvajanja Trećemajskog ustava.
To je veliki praznik za Poljake i Litvance, za sve narode Centralne i Istočne Evrope, koji su stvorili naslejđe bivše Poljske Republike; to je i naš zajednički evropski praznik. Neka bude inspiracija za izgradnju još bolje, integrisane Evrope. Neka bude, kao u starim pjesmama, „majska zora“.
* * * * *
Autor je predsjednik Poljske.
Članak je istovremeno objavljen u poljskom mjesečnom časopisu „Wszystko Co Najważniejsze“ u saradnji sa poljskim Institutom nacionalnog sjećanja i KGHM.
