Razvoj ovog složenog sistema vodova i trafostanica počeo je prije više od sto godina, daleke 1910. godine, kada je gradnjom Električne centrale na Cetinju započeta elektrifikacija Crne Gore.
Paralelno sa radovima na izgradnji prve crnogorske elektrane za javnu upotrebu, građeni su i prvi vodovi za distribuciju električne energije i prve trafostanice.
Prema navodima “Glasa Crnogorca”, Cetinje je “elektriku” dobilo 14. avgusta u 21 sat, dva mjeseca nakon početka gradnje električne centrale.
“Kompletan poduhvat je podrazumijevao gradnju elektrane sa dva dizel motora po 60 KS i dva generatora od po 55 kwa, instaliranje mreže kablovskih vodova ukupne dužine 3.500m i osam trafostanica odnosno transformatora, snage od 5 do 28KVA”, navodi se u monografiji “Prva električna centrala u Crnoj Gori” Borislava Pravilovića.
Prvi metri kablovskih vodova i prve trafostanice u Crnoj Gori distribuirale su električnu energiju za rad oko sto uličnih svjetiljki, omogućavale rasvjetu dvorova kralja Nikole, prestolonasljednika Danila i dvora kneza Mirka, svih vladinih institucija, Zetskog doma, Djevojačkog instituta, bolnice “Danilo I” i oko šezdeset privatnih kuća.
Nakon cetinjske, uslijedila je 1913. gradnja centrale u Baru, dok su poslije Prvog svjetskog rata izgrađene električne centrale u većini urbanih naselja, uključujući i gradnju 1940. hE “Podgor”
Međutim, proizvodni kapaciteti elektrana bili su skromni, tako da je 1939. godine električnu energiju koristilo svega 6.000 ili osam odsto od ukupnog broja domaćinstava.
Prema podacima navedenim u “Istoriji crnogorske elektroprivrede”, do 1941. dužina niskonaponske mreže u Crnoj Gori iznosila je oko 180 km, uključujući i oko trideset kilometara vodova naponskog nivoa 6kV.
Nakon Drugog svjetskog rata počinje ekspanzija gradnje elektroenergetskih objekata, pa je do 1960. godine, kada je izgrađena i HE “Perućica”, u Crnoj Gori elektrifikovano oko 52 odsto domaćinstava, što je imajući u vidu predratno stanje i ratna razaranja, izuzetan rezultat.
Počinje i gradnja mreže za napajanje seoskih područja.
Ranih 50-ih izgrađeno je oko 30 trafostanica, među njima značajan broj “zidanih kula” naponskog nivoa 35/0,4kV. Dvadeset trafostanica tipa “zidana kula” i danas su dio crnogorskog elektrodistributivnog sistema, koje zahvaljujući pravovremenim rekonstrukcijama i redovnom održavanju sa visokim stepenom pouzdanosti napajaju određena seoska područja.
Razvoj indrustrije i urbanizacija 60-ih i 70-ih, pratila je izgradnja velikih postrojenja za proizvodnju električne energije (HE “Piva” 1976. godine i TE “Pljevlja” 1982. godine), kao i ekspanzivan razvoj prenosne i distributivne mreže. Grade se prve “velike” distributivne trafostanice 35/10kV širom Crne Gore, među kojima su 1977. u pogon puštene trafostanice 35/10kV “Ljubović” i “Gorica B”, sa kojih napajao značajan dio konzuma tadašnjeg Titograda. Trafostanica “Ljubović” napajala je pamučni kombinat “Titex” i oko 30 odsto titogradskog konzuma, i danas je dio distributivnog sistema, ali napaja značajno manje područje (Botun, Dajbabe, dio Dahne i par objekata u okolini nekadašnjeg Titexa).
Elektrifikacija sela nakon početnog entuzijazma, nailazi na probleme.
Nedostatak novca, mala gustina naseljenosti, udaljenost od gradova i nepristupačan teren koji zahtijeva značajne izdatke i neznatnu dobit s obzirom na nisku potrošnju, usporavaju napredovanje mreže.
U 21. vijeku Crna Gora ulazi sa distributivnom mrežom i objekima građenim u periodu SFRJ, koji su tokom 90-ih minimalno održavani, dok su sistem dodatno ugrožavali nelegalna gradnja, loša naplata potraživanja, priključivanje objekata mimo propisa na mrežu, pa samim tim i visoki gubici.
“Za nešto više od deceniju CEDIS je uspio da se izbori sa nasleđem 90-ih i pokrene sveobuhvatnu pozitivnu transformaciju distributivnog sistema. Preko sto miliona eura vrijednim Projektom ugradnje elektronskih brojila i rekonstrukcijom niskonaponske mreže koja ga je pratila, a kojim je do sada obuhvaćeno preko 80 odsto korisnika u Crnoj Gori, gubici električne energije su sa 20,13 odsto u 2012. godini svedeni na 12.93 odsto u 2020. godini. Navedeno smanjenje gubitaka izraženo u eurima predstavlja uštedu od preko 56 miliona eura, što je rezultat na koji smo izuzetno ponosni”, kažu u CEDIS-u.
Izgrađeno je devet velikih objekata trafostanice 35/10 kV (Novi Ulcinj; Popovići u Baru; Herceg Novi, Klinci i Baošići u Herceg Novom; Petrovac, Rozino i Bečići u Budvi; Rudeš u Beranama) i na mjesto starih TS 35/10 kV izgrađeno je sedam novih (TS Danilovgrad, TS Humci na Cetinju,TS Pržno u Tivtu,TS Škaljari u Kotoru,TS Bistrica i TS Trebjesa u Nikšiću, TS Breza u Kolašinu), čime su ispraćene potrebe crnogorskog konzuma, naročito ekspanzija gradnje na primorju.
Na području Podgorice izgrađene su trafostanice 35/10kV Gorica nova i Gornja Zeta i rekonstruisane trafostanice 110/10 kV Podgorica 3, Pg 4 i Pg 5, čime je ispraćeno ubrzano širenje konzuma glavnog grada.
“Na nivou primarne mreže trenutno radimo na realizaciji projekata izgradnje trafostanica 35/10kV “Velje Brdo” i “Duklo”, na projektu izgradnje 10kV postrojenja u trafostanici 110/10kV “Kličevo”, dok je rekonstrukcija trafostanice “Kumbor” u završnoj fazi. Za realizaciju navedenih investicija izdvojeno je oko 4,3 miliona eura. Paralelno realizujemo i aktivnosti u sklopu druge godine projekata revitalizacije srednjenaponske i niskonaponske mreže na ruralnom području širom Crne Gore. Vrijednost ugovorenih radova na projektima revitalizacije iznosi oko 26 miliona eura”, zaključuju iz CEDIS-a.
Priča o probijanju elektromreže kroz surove crnogorske predjele i često surove društveno-političke prilike, priča je i o pregalaštvu generacija elektromontera i inženjera koji su gradili novo i uporno obnavljali zatečeno.
Priča sa uzletima i padovima čiju su dinamiku diktirale okolnosti, od prvih 3.500 metara mreže zahvaljujući kojoj je zasijalo svijetlo na Cetinju povodom proglašenja Crne Gore za kraljevinu, pa do 20.000 kilometara mreže koja danas osvjetljava i najudaljenija sela.
