Crnogorska politička emigracija brojala je nekoliko stotina bivših crnogorskih državnika, političara, ministara, diplomata, činovnika i oficira. Od 1921. godine nju su razdirale međusobne svađe i raskoli, koji su značajno doprinijeli njenom osipanju i gubitku šansi da se crnogorsko pitanje reaktuelizuje na način koji bi mogao donijeti neki konkretni i uspješniji rezultat. Te podjele unutar suverenističke crnogorske emigracije sa evropskog tla prenijele su se na američki kontinent i u bitnoj mjeri uslovile su njen tragičan epilog. Međutim, uprkos raskolima i podjelama na različite struje i organizacije, jedna veća grupa Crnogoraca u egzilu se nastojala organizaciono i ideološki ponovo okupiti i međusobno povezivati sa ciljem reaktuelizacije crnogorskog pitanja, vodeći propagandnu akciju u inostranstvu u prilog obnove crnogorske države i nacionalnog oslobođenja Crnogoraca.
Značajan dio crnogorskih lojalista po rasturanju crnogorske vojske u Italiji i smrti kralja Nikole u Francuskoj (1921) i prestanka djelovanja crnogorske Vlade u egzilu (1922-1923) dugo vremena je odbijao da se vrati u KSHS, a jedan dio njih odlučio je da trajno ostane u egzilu i tamo okonča svoje živote. Crnogorska politička emigracija na evropskom i američkom kontinentu podržala je borbu crnogorskih zelenaša (federalista), odnosno, od 1925. godine Crnogorske stranke i njenog vođstva, koja je težila uspostavljanju (kon)federalne jugoslovenske države, u kojoj bi Crna Gora bila njen ravnopravni konstitutivni činilac, tako da je značajan dio Crnogoraca po povratku iz egzila, u vremenu između 1925. i 1939. godine, pristupio Crnogorskoj stranci i igrao značajnu ulogu u njoj (bivši crnogorski ministar profesor Pero Vučković, dr Božo Krivokapić, Jovo Popović, Krsto Zrnov Popović, Ivan Bulatović, Miro Mitrović, Ilija Vukmanović - ubijen 1936 prilikom Belvederskih demonstracija nadomak Cetinja i brojni drugi).
Krsto Zrnov Popović
Crnogorski patrioti i borci potiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore, bili su rasuti po mnogim zemljama širom svijeta i djelovali su kako u okviru brojnih nacionalnih i međunarodnih komiteta za nezavisnost Crne Gore, tako i u sastavu emigrantskih političkih organizacija na tlu Sjeverne i Južne Amerike i Evrope. Tada je (posebno od povratka Jovana S. Plamenca u KSHS februara 1925.) kao neformalni vođa crnogorske političke emigracije istupao bivši crnogorski ministar Milo Mitrov Vujović (umro u Parizu 1935.), koji se nalazio na čelu “Crnogorske narodne stranke seljaka i radnika”, čije je sjedište bilo u Njujorku i “Crnogorskog potpornog saveza”, koji je izdavao list “Montenegrin herald” (“Crnogorski glasnik”) u Detroitu. “Crnogorska narodna stranka seljaka i radnika”, imala je svoje ogranke i pristalice kako u Sjevernoj, tako i u Južnoj Americi (posebno u Argentini).
Crnogorski emigranti koji su podržavali njenu političku ideologiju i koji su se zalagali za nezavisnu Crnu Goru djelovali su i u nekoliko država u Evropi (Italiji, Velikoj Britaniji, Irskoj, Francuskoj, Turskoj, SSSR). U Londonu i Dablinu je tada djelovala crnogorska politička emigracija okupljena oko princa Mila Petrovića Njegoša (umro u Irskoj 22. novembra 1978.), alajbarjaktara komandira Marka Zekovog Popovića (umro ili ubijen u Lononu 26. oktobra 1934.) i novinara i pisca Jovana Čubranovića (koji je živio u Parizu, a često je boravio u Italiji, Londonu i Dablinu). Njima se u borbi za nezavisnu Crnu Goru na tlu Velike Britanije pridružuje bivši srpski diplomata crnogorskog porijekla lingvista i pisac dr Vojislav Maksimov Petrović (ubijen u Londonu 27. novembra 1934). Crnogorci u egzilu koji su tendirali obnovi crnogorske države u Švajcarskoj su se okupljali oko inžinjera Pavla Mišovog Popovića (umro u Švajcarskoj 1961), a u Francuskoj oko advokata i bivšeg crnogorskog ministra Vladimira Đurovog Popovića (umro ili ubijen u Nici 23. januara 1928.), potom crnogorskog diplomate Andrije Prlje, bivšeg crnogorskog diplomate Jova Mišovog Popovića (iz Nice se vraća na Cetinje 1938. godine i postaje član Glavnog odbora Crnogorske stranke), kao, takođe, i crnogorskog diplomate koji je univerzitetsko obrazvanje stekao na Kembridžu Labuda Tatara (umro 1976. u Francuskoj); te bivšeg ustanika, komite i oficira crnogorske vojske Toma Počeka i brojnih drugih.
U Italiji preostali dio crnogorske političke emigracijeokupljao se oko bivšeg ministra Kraljevine Crne Gore dr Pera Šoća (Rim-vratio se iz emigracije u KSHS 17. januara 1926), te komandira Milana Krljevića, poručnika advokata dr Krsta Nikovića (Ferara), komandira Krsta Martinovića, (San Marino, kasnije otišao u Argentinu, u Buenos Aires), poručnika Milana M. Kosorića (Bergamo), dvorskog svještenika Anta Jakšića (San Remo) i drugih.
Dr Pero Šoć
U Argentini su crnogorsku emigraciju od 1922. predvodili komandir Živko Mašanov Nikčević (iz egzila se vraća u Crnu Goru 1931), brigadir Krsto Zrnov Popović (iz Argentine odlazi u Belgiju 1929, a iz Belgije se vraća u Crnu Goru krajem 1931), Marko A. Matanović, Vasko Marojević, Ilija R. Kontić, barjaktar Filip Milošev Krivokapić i drugi; u Belgiji brigadir Marko Vučeraković (umro u Belgiji 1931), u Beču braća, kapetan, bivši ustanik, komita, novinar dr Dušan Vukov Krivokapić (bio u emigraciji u Austriji i Njemačkoj do 1944. godine, kada dolazi u Zagreb i uključuje se u “Crnogorsko državno vijeće” dr Sekule Drljevića, te 1945. godine, prilikom bjekstva za Austriju, biva uhvaćen i strijeljan po presudi vojnog suda od komunista u Zagrebu 4. jula 1945. godine) i poručnik dr Božo Krivokapić (iz emigracije u Beču vratio se u Kraljevinu Jugoslaviju 1935, kasnije izabran za potpredsjednika Crnogorske stranke, da bi bio ubijen od četnika u Kotoru 2 jula 1944.); u Carigradu Crnogorce koji su tražili restauraciju njene države predvodi Dušan Drecun, bivši otpravnik poslova crnogorskog poslanstva u Carigradu, a u Albaniji oficir Petar Markov Pekić (ubijen od strane srpske tajne policije u Albaniji 1934). U SSSR stavove crnogorske emigracije zastupao je brigadir Ivan Bulatović (vraća se u Crnu Goru 1939.). Od 1927. godine u SAD Crnogorci se politički i propagandno u borbi za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru okupljaju i oko pisca Nikole Petanovića-Naiada iz San Franciska (umro ili ubijen u San Francisku 1931.), koji je uređivao časopis “The Montenegrin mirror” (“Crnogorsko ogledalo”) 1927-1931.
Djelovanje crnogorskih političkih emigranata bilo je konstantno praćeno i nadzirano od strane diplomatskih i vojno-policijskih obavještajnih službi Kraljevine, Srba, Hrvata i Slovenaca, koje su bile u rukama srpske dvorske kamarile Aleksandra Karađorđevića i vlade Nikole Pašića. To je bio slučaj i prvih mjeseci 1926. godine.
O tome govori i sljedeći istorijski izvor. Radi se o arhivskom dokumentu iz obavještajnog odsjeka Ministarstva inostranih djela KSHS u Beogradu od 17. februara 1926. godine. Riječ je o izvještaju o aktivnosti crnogorske emigracije kojeg je posebnim dopisom poslanstvo KSHS u Francuskoj iz Pariza dostavilo Ministarstvu inostranih djela u Beogradu, a pomenuto Ministarstvo proslijedilo, uz propratno pismo, poslanstvu KSHS u Vašingtonu 17. II 1926. godine, te svim drugim poslanstvima KSHS u inostranstvu i Generalštabu vojske.
Iako je istoričar posrednik između prošle stvarnosti (istorijskih izvora, u kojima se nalaze činjenice koje su temelj istorijskog znanja) i sadašnjosti, ipak, pustimo činjenice neka “same govore” bez posredovanja istoričara, što u ovom slučaju znači da objavljujemo prvorazredni istorijski izvor, čiji je tvorac bio diplomatski predstavnik KSHS u Parizu, a čija sadržina sama po sebi ilustrativno govori da je jedan dio crnogorske političke emigracije tokom 1926. godine u raznim državama bio aktivan u cilju reaktuelizacije crnogorskog pitanja.
Taj dokument integralno glasi:
“Ministarstvo Inostranih Dela
Obaveštajni odsek.
Francuska Br.3.
17-II-1926
Beograd.
KRALJEVSKOM POSLANSTVU
VAŠINGTON.
Prema obaveštenjima, koje je dobilo Kraljevsko poslanstvo u Parizu, boljševički komitet je otpočeo razvijati propaganda među crnogorskim emigrantima u Francuskoj za osnivanje nezavisne crnogorske republike. Sam boljševički ambasador u Parizu dao je za tu propagandu već 15.000 franaka. Pored toga njegovi agenti vrbuju naše đake za organizaciju nekakvog studentskog udruženja svih južnih slovena. Prvi sastanak, tog udruženja koje je imao da se održi prije dve nedjelje, nije uspeo zbog sukoba naših đaka i makedonskih bugaraša.
Prednje se dostavlja radi znanja kao lična informacija.
Po naredbi ministra,
Šef Obavještajnog Odseka,
(potpis nečitak)
Dostavljeno:
Svima poslanstvima;
Đeneralštabu”.
Milo M. Vujović, crnogorski ministar u egzilu
“2. - CRNOGORSKA EMIGRACIJA U PARIZU.
U Italiji gotovo više nema crnogorskih emigranata i oni su se svi sklonili u Francusku, naročito Pariz, a mnogi su se povratili svojim domovima. Ostatak emigracije, koja možda broji u Parizu oko 200, stoji u jednoj federativnoj organizaciji na čelu sa MILOM VUJOVIĆEM, bivšim ministrom finansija u Plamenčevom kabinetu. Na čelu emigracije nalaze se pored Vujovića i Milan Krljević, bivši naš oficir, biv. načelnik ministarstva vojnog iz Plamenčevog kabineta, i Dušan Drecun. Vođe emigracije su mediokriteti i nesposobni su za kakve avanture većega stila no sama evropska situacija pomaže ih a naročito posle italo-albanskog pakta.
Milo Vujović, Milan Kraljević, obišli su Beč, Grac, a Vujović je pre dva meseca bio i u Rimu, gde se sastajao sa svim viđenijim ličnostima. Sam Krljević priznaje javno da je imao sastanke u Beču sa Fan Nolijem, eksponentom Sovjeta za Balkan i da ga je ovaj doveo u vezu sa ovamošnjim Sovjetskim Ambasadorom. Krljević se povratio pre petnajestinu dana a u Beču se zadržao Milo Vujović i Dušan Drecun. Od ove dvojice morao je jedan otići do Moskve ali mi izgleda da je Vujović sam obišao Moskvu. Dušan Drecun stupio je u vezu sa glavnim agentom Sovjeta za Balkan VLAHOVOM i pre neki dan je štampao jednu svoju izjavu sa slikom u komunističkom listu “Balkanska federacija”. Sama federativna ideja ovdašnje crnogorske emigracije jasno ističe protejtorat Sovjeta jer to je davna ideja Vlahova inspirisana od Moskve.
Do sada se još emigracija nije sasvim organizovala jer tek iza italo-albanskog pakta dobija ova zemljište za rad i s toga sada Vujović obilazi Rim-Beč a vjerovatno i Moskvu pa će se tek docnije dati direktno akciji. Za sada se još luta: neki predlažu princa Mihaila i obrazovanje vlade a to naročito dolazi od Italije i Balkanskog Komiteta iz Londona i na tome planu aktivno radi Jovan Čubranović, agent Rima, koji živi u Parizu, u poslednje vreme je mnogo na putu. Sam Crnogorski komitet: Vujović, Krljević, Drecun / sekretari: Labud Tatar, koji se tu skoro povratio iz Nikšića, i Dušan Krivokapić, odmetnik iz Nikšića, koji je došao pre kratkog vremena iz Italije / izgleda da su momentalno više raspoloženi Sovjetima i tada naravno ne bi ušao u kombinaciju princ Mihailo, koji sada stanuje u Parizu. No za sada se još nezna ništa sigurno jer se Vujović sa svoga puta nije do ovoga časa povratio ali prema izjavi Drecuna u Balkanskoj federaciji izgleda da je došlo do sporazuma sa Sovjetom.
Italija nastaje da pokrene pitanje Crne Gore samo želi da se ovo pitanje vodi iz Pariza uz pripomoć Londonskog Balkanskog Komiteta i zato se opaža aktivnost milanskog-bergamskog –bolonjskog komiteta za obnovu Crne Gore, u kome je glavni Antonio Baldaći i Crnogorci Jovan Čubranović i neki Milan Kosorić, vojni begunac iz Bosne, koji se momentalno nalazi u Beču. Po belgijskoj i drugoj stranoj štampi ubacivao je vesti Jovan Čubranović. Crnogorski Komitet na čelu sa Milom Vujovićem do sada nije prekinuo kontakt sa Jovanom Čubranovićem, koji održavao veze sa ovim u ime Italije, i tek će se po povratku Vujovića iz Beča definitivno rešiti koja će se struja prihvatiti. Do sada “komitet” je bio malo pomagat od ovdašnjeg sovjetskog ambasadora Rakovskog a izgleda mi da je morao primiti i koju sumu od Čubranovića, koji je u više mahova primao iz Rima poveće sume novaca.
Što se tiče Dušana Krivokapića, crnogorskog odmetnika, stvar stoji ovako: on je iz Rima pozvan od Vujovića a u poslednje vreme je održavao kontakt sa Italijanima u cilju predstojeće akcije. Italijani su mu do sada po drugi put izdali sertifikat tipa / Nanzenovog, koji mu je sada zadržan u ovd. policijskoj prefekturi. Bilo bi veoma zgodno da se poradi da mu se ovaj sertifikat više ne povrati i ako je moguće da se uzme i na osnovu njega da se protestvuje u Ligi Naroda za zloupotrebu ovih sertifikata pa čak i navesti da je ovde slučaj jednog odmetnika itd. Milo Vujović takođe ima ovakav sertifikat ali ne znam da li putuje sa njim.
Krivokapić za sada ne misli da sprovodi odmetničku akciju ali ako usvoje predloge Italije o proklamovanju princa Mihaila za kralja i osnivanje vlade onda će se on nasigurno poduhvatiti odmetničke akcije sa Krstom Popovićem koji je u Americi, i sakupiće ostatke odmetnika koji se nalaze po Albaniji i Crnoj Gori a takođe će stupiti u vezu sa makedonskom organizacijom i kačacima. On sada traži amnestiju ali ne pristaje da se povrati natrag bar za sada i ja sam neznam da li da se predloži za amnestiju.
Za sada kao što napred rekoh još se ne može ništa tačnijeg konkretnijeg saznati odnosno ove emigracije jer se i ona nije još opredijelila niti je izabrala sredstva za dalju akciju”.
(Original dokumenta nalazi u Arhivu Jugoslavije u Beogradu u arhivskom fondu koji nosi ime: JUGOSLAVIJA-UNUTRAŠNJA SITUACIJA U MEĐURATNOM PERIODU, signatura 371-20-28).
