Crna Gora je uvijek izazivala interesovanje stranih poćetilaca. O tome su nam ostala mnoga ćedočenja, koja su danas, sa više ili manje pouzdanosti, zgodan materijal za proučavanje prošlosti. Imamo puno autentičnih priča, u kojima se miješaju romantičarske i panslavističke predstave, obojene glorifikovanjem i simpatijama prema crnogorskom narodu, nazvanom i „vanvremenskim plemenom“. Iz toga smo o sebi izvlačili jednu uljepšanu sliku i voljeli da mislimo da smo baš takvi kakvim nas vide dobronamjerni gosti. U isto vrijeme manje smo se obazirali na one koji su dolazili sa drugim namjerama, tražeći i nalazeći samo negativnosti. Prosto je ispadalo da želimo skrajnuti one izvještaje koji su donosili prilično negativne i pogrdne ocjene o Crnoj Gori i njenim ljudima.
Dragan B. Perović
Možda bismo pravu sliku o sebi mogli tražiti na pola puta između dvije krajnosti u stavovima izrečenim o nama. Lijepe oćećaje i ponos izazivaju napr. putopisi čeških umjetnika i književnika, italijanskih botaničara ili poćeta koja je svojevremeno imala najviše odjeka u Evropi. Bio je to dolazak saksonskog kralja Fridriha Avgusta, sredinom 1838. godine, kada je Njegoš predstavljao Crnu Goru. Kao strastveni botaničar, tragajući za rijetkim biljkama, saksonski kralj je ostavio vrijedna ćedočenja o crnogorskom narodu i prirodnim ljepotama. U švedskoj štampi iz daleke 1859. godine na naslovnoj strani možete čitati o Crnogorcima kao „lijepim, snažnim tipovima jedne plemenite rase“ itd.
Negativni napisi i ćedočenja, pretežno su nastajali kao plod političko-vojnih ili špijunskih misija, sa teško dokučivim razlozima za neke neskrivene izlive mržnje prema Crnoj Gori i Crnogorcima. Zanimljivo, ti izvještaji su dolazili od onih kojima je Crna Gora u datom momentu bila okrenuta i isticala bratsku bliskost i saradnju. To se posebno odnosi na izvještaje koje su nakon svojih misija u Crnoj Gori dostavili vlastima carske Rusije pukovnik Pučkov i major Rozenberg tokom XVIII vijeka. Stotinjak godina kasnije sličnu intonaciju imao je i tajni izvještaj Milana Piroćanca, koji je upućen u Crnu Goru od strane srpske vlade, da pomogne sprovođenju tajnog ugovora o zajedničkom radu Srbije i Crne Gore na oslobođenju od Turaka, koji su 1866. potpisali knez Mihailo Obrenović i knjaz Nikola.
Jedan od poraznijih opisa Crne Gore djelo je ruskog pukovnika Pučkova, koji je u Crnu Goru došao sa vladikom Vasilijem Petrovićem Njegošem 1759. godine. Kao duboko religiozan i vjerujući čovjeg bio je ogorčen stanjem crkava i odnosom Crnogoraca prema vjeri. Vjerovatno tu leže razlozi njegova ogorčenja prema Crnogorcima. Slično o stanju crkava i odnosu prema religiji piše njegov sunardonik Mihail Tarasov, koji je u Crnu Goru došao poslije smrti vladike Vasilija. On je ostavio lijepih ćedočenja o Crnoj Gori. Pisao je da se našao u „jednom demokratskom plemenskom društvu koje se toliko razlikuje od vojno-feudalnog uređenja Rusije“, jer Crnogorci nijesu nikome podvlašćeni. Uz konstataciju da je mali broj Crnogoraca naklonjen Rusiji, kao mučan utisak navodi podatak da su crkve zapuštene, da oko njih pase stoka i ljudima služe za odmor.
Svojom mržnjom i krajnje negativnim stavom nadmašio ih je major Rozenberg, koji je bio u pratnji kneza Dolgorukova, koji je stigao u Crnu Goru 1769. godine, da ispita navode o tome da se Šćepan Mali izdaje za ruskoga cara. Rozenberg je u svome spisu o misiji „kao rijetko ko, ispoljio otvorenu mržnju i netrpeljivost prema Crnogorcima i tradicionalnom crnogorskom načinu života“, usput nazivajući Crnogorce „divljacima, razbojnicima, pljaškašima, prevarantima i varvarima“, optužujući ih „za nehrišćansko ponašanje i nečovještvo, neposlušnost, razvrat, bezakonje, lakomost prema novcu i pokvarenjaštvo“.
Nešto umjereniji stavovi, ali sa dosta animoziteta prema Crnoj Gori nalaze se u izvještaju Milana Piroćanca, koji je boravio u misiji u Crnoj Gori 1867. godine. Izuzetno obrazovan, Piroćanac je trebalo da nadgleda poslove dogovorene tajnim protokolom. Pomenućemo neke manje poznate detalje koji se tiču života i običaja u Crnoj Gori, kako ih je Piroćanac vidio. O nekim njegovim strateškim promišljanjima (zasnovanim na „Načertaniju“ Ilije Garašanina), koja su se pokazala veoma uspješna za srpsku politiku, a pogubna za Crnu Goru, vjerujemo da šira javnost ima uvida iz nekih ranijih napisa.
Piroćanac je svoj izvještaj podijelio na 27 odjeljaka, od prvog đe govori „O Crnoj Gori u opšte“ do posljednjih naslovljenih kao „Moja posmatranja“ i „Šta je rađeno u Crnoj Gori za vreme moga bavljenja na Cetinju“. Skoro ni za jednu ličnost onoga vremena Piroćanac nije imao lijepe riječi. Pišući o „separatističkim težnjama“ crnogorskoga dvora, posebno su mu na udaru bili veliki vojvoda Mirko i Katunjani, koji ne bi dozvolili nestanak Crne Gore. Jedino su kneginja Milena i vojvoda Petar Filipov (Vujović) s Ljubotinja, uz par drugih, dobili dobre karakteristike. Sve ostale, posebno one koji su bili spremni da rade za „opštu stvar“, opisivao je najgorim izrazima. Naveo je da se u „Crnoj se Gori spava kao u Parizu“, a da se bez cilja i u kockanju provodi vrijeme. Posprdno je govorio o junaštvu Katunjana, dok bi druge trebalo za male novce kupovati, jer „nema ni jednog Crnogorca koji novac ne bi trebao, a naročito koji ga ne bi tražio“.
Iako je upućen u Crnu Goru sa željom kneza Mihaila „da se Piroćancu Crna Gora bolje dopadne nego nekim našim koji su u njoj bili“, to se nije dogodilo. Piroćanac i pored sveg obrazovanja i okretnosti nije mogao prevazići prezir i mržnju koju je nosio prema Crnogorcima i napraviti objektivniju sliku Crne Gore.
