Prema Istorijskom leksikonu Crne Gore, krvna osveta je uobičajeni način kažnjavanja ubice za počinjeno djelo u crnogorskom plemenskom društvu, odnosno oblik zadovoljenja pravde.
Kako se navodi, krvna osveta podrazumijeva likvidaciju čovjeka koji je ubio s predumišljajem ili u afektu, i to od strane brata ili bliskog rođaka ubijenog. U slučaju da je ubica nedostupan, krvna osveta se izvršavala nad njegovim najbližim rođakom (rođenim, bratom od strica…). Izuzetak su bile žene i djeca, a krvna osveta se nije izvršavala ni ukoliko je ubistvo počinjeno iz nehata.
Sa krivično-pravnog aspeka, u crnogorskim zakonima krvna osveta se terminološki nigdje ne pominje kao takva, već se u praksi tretira kao djelo bezobzirne osvete.
Magistar kriminalistike Vasko Zeković ističe, za Gradski portal, da krvna osveta nije definisana posebnom odredbom u Krivičnom zakonu Crne Gore, kao i da bi terminologija mogla dovesti do zabune.
“Izvršilac ubistva iz bezobzirne osvete je onaj koji je time učinio veće zlo od onoga koje je njemu nanijeto i zbog kojeg se sveti, pa se takav akt smatra bezobzirnim. Primjer bezobzirne osvete je kad izvršilac ubistva to djelo učini nakon što mu žrtva uputi uvrede. Sa druge strane, krvna osveta znači ubistvo krvnika ili člana njegove porodice, koje je motivisano ubistvom člana porodice onoga ko se sveti, dakle postoji srazmjera između zla koje mu je naneseno i onog koje on nanosi”, objašnjava Zeković.
Prema njegovim riječima, svrha kažnjavanja je resocijalizacija i reintegracija izvršilaca krivičnih djela u društvo. Ipak, smatra da je kaznena politika u Crnoj Gori blaga, a da bi se strožim kaznama za najteža djela, pored sankcionisanja samog izvršioca, u velikoj mjeri djelovalo preventivno.
S obzirom na to da je krvna osveta vezana za sredine u kojima još postoje starinski običaji i shvatanje morala, navodi Zeković, potrebno je posmatrati i antropološki, a ne samo kao kriminalni fenomen.
Pojam krvne osvete (vendetta) predstavlja manifestaciju disfunkcionalne emocije povrijeđenosti i bijesa, objašnjava psihološkinja Marija Babić.
“Vjerovatno da smo, kao nacija sa ovog područja, skloniji da pravdu preuzimamo u svoje ruke i postignemo taj “mir” kroz svoj način rješavanja situacije. Ipak, nekad je to neko morao uraditi prvi, a onda je psihologija grupe učinila svoje. Krvna osveta brže radi i to je vjerovatno davalo određenu vrstu sigurnosti ožalošćenom – da će se stvari zaokružiti na način na koji on smatra da je potrebno. Imali su garanciju. Ljudi sa ovih prostora su, i istorijski gledano, bili skloni anksioznosti kroz stalnu neizvjesnost područja pogođenih nemirima i ratovima. Jedina garancija bili su sopstveni zakoni i pravila, a onda je krvna osveta zaživjela kao jedno od njih”, ističe Babić.
Prema Istorijskom leksikonu Crne Gore, osveta ubijenog rođaka ili plemenika smatrana je za najsvetiju dužnost. Vrijeme u kojem je trebalo izvršiti krvnu osvetu nije bilo ograničeno, a ponekad se ta obaveza prenosila s generacije na generaciju. Morala je biti izvršena tako da se ne ponižava osoba koja je predmet osvete, i samo nad onim licem koje je izvršilo ubistvo ili je njegov najbliži rođak. U suprotnom, članovi porodice, bratstva ili plemena izvršioca krvne osvete odricali su mu zaštitu.
Plemenski način života, podsjeća Babić, diktirao je pravilo “oko za oko, zub za zub”.
“Manjak članova značio je manju mogućnost preživljavanja plemena i svih njegovih pojedinaca. Tako je ovaj fenomen i jačao u svijesti. I u našem društvu je, nažalost, dosta ukorijenjena i dalje, a polazi od pretpostavke da mi znamo najbolje “kako mi je, pa znaće i oni”. Kao i svaka disfunkcionalna emocija i ponašanje, osveta nas često vodi u nejasnoće i čini da, nažalost, nekada ne vidimo stvari na pravi način”, kazala je ona.
Ukoliko bi se dešavalo da jedna krvna osveta izaziva drugu, bratstva i plemena su preko posrednika pokušavala da se dogovore o njenom prekidu, što se zvalo umir krvi. Mjesto na kome se razgovaralo o umiru nazivalo se stanak. U pojedinim slučajevima, strana koja je posljednja počinila ubistvo iz krvne osvete, plaćala je određenu novčanu svotu porodici ubijenog – krvarinu.
U Crnoj Gori je, u XVII i XVIII vijeku, krvarina iznosila oko 60 cekina. U situacijama kada se umir nije mogao postići, krvna osveta je uzimala tolikog maha, da su u njoj učestvovala čitava plemena. Da bi se to suzbilo, na postizanju mira između plemena, angažovali su se i cetinjski mitropoliti, inače vladari Crne Gore.
Na primjer, Petar I Petrović Njegoš navodi da je godinu radio na postizanju mira između Ceklinjana i Dobrljana i da je 14 puta odlazio kod jednih i drugih radi dogovora.
U Zakoniku obščem crnogorskom i brdskom (1798) navedeno je da se jedino ubica može kazniti smrću, ali ne i njegovi bliski rođaci. Ubicu je, bez ikakve kazne, mogao likvidirati svaki Crnogorac, a za ubistvo njegovog rođaka ili plemenika slijedila je ista kazna kao za smrt nevinog čovjeka. Krvna osveta prisutna je u Crnoj Gori do sredine XIX vijeka, a od tada sve rjeđe, iako do danas nije sasvim iščezla.
Jačanje organa državne (natplemenske) vlasti i izgradnja sudskih institucija uticala je na drastično smanjenje krvne osvete, navodi se u Istorijskom leksikonu Crne Gore.
Ipak, da krvna osveta nije iskorijenjena, saglasni su naši sagovornici. Kao takva se mogu opisati mnogobrojna ubistva balkanskih klanova, izvršena i po Evropi. Rat između kavačkog i škaljarskog klana, za nekoliko godina, odnio je više od 40 života, a stradale su i nevine žrtve. Više tih likvidacija bile su motivisane osvetom zbog prethodnih ubistava.
To potvrđuje i naš sagovornik, koji je mišljenja da je Crna Gora, kao i zemlje u okruženju, daleko od potpunog rješenja tog problema.
“Mnogobrojna ubistva na crnogorskim ulicama, izvršena od strane članova kriminalnih organizacija, u sebi skrivaju i motiv krvne osvete. Osnovna razlika između klasične krvne osvete i savremenih ubistava je u načinu izvršenja. Ubistva, kojima svjedočimo posljednjih godina, su po načinu izvršenja profesionalna i, u najvećem broju slučajeva, izvršavaju ih lica koja su za to plaćena. Dakle, u ovom slučaju motiv krvne osvete je kod nalogodavca, a ne izvršioca ubistva. Sa druge strane, klasične krvne osvete u kojima porodice vraćaju dug u krvi, su neprofesionalna ubistva, motiv je nedvosmislen i ovakvi zločini se danas rjeđe dešavaju”, rekao je Zeković.
Krvnina – vražda, drugi je neodvojiv dio ovog običaja. Ona je predstavljala odštetu koju je, u vrijeme osmanske vlasti, porodici ubijenog isplaćivala porodica počinioca, a kada se nije znao ubica, plaćalo je selo ili čitav kraj.
Oštećena strana je primala krvninu (ponegdje i krvarinu), tj. ugovorenu imovinsku vrijednost u novcu, stoci i sl.
Krvnina, koja se naziva i vražda, olakšano je isplaćivana u slučajevima ubistvo nije izvršeno namjerno. Ukoliko je među zakrvljenim stranama bilo više žrtava, onda je krvnina utvrđivana po principu glava za glavu, krv za krv, rana za ranu.
Pišući o razvoju crnogorskog plemenskog društva, dr Gligor Stanojević navodi sljedeće: “Kao što su se glavarske funkcije zasnivale na običajnom pravu, tako su i sve ostale pravne institucije ponikle iz njega. Osnovni problem položaja ličnosti u plemenskom društvu jeste pitanje zaštite njegovog života i imovine.
U uslovima plemenske organizacije i nedostatka javne vlasti, pleme ili bratstvo je štitilo imovinu i ličnost plemena, a to se moglo zaštititi samo adekvatnim mjerama: zub, za zub, glavu, za glavu. Već u XVIII vijeku u Crnoj Gori je postojala poslovica: “ko se ne osveti, taj se ne posveti”.
Pravni istoričar i doktor prava Petar Stojanović, pišući o krvnoj osveti u vrijeme nastanka crnogorske države, navodi da je Zakonik knjaza Danila od 23. aprila 1855. predstavljao odlučan obračun sa krvnom osvetom.
“Represija protiv vinovnika krvne osvete je nemilosrdna. Opšta norma, u članu 27 Zakonika, uključuje i mjere protiv osvetnika. Ko god bi ubio Crnogorca ili Brđanina, bez krivice i nužde, ima biti ognjem iz pušaka raznesen. Nije li ubica dostupan vlastima, svaki Crnogorac je vlastan da ga ubije (član 30). Saučesnici ubice sude se istom kaznom kao i on (član 29). Odredbom člana 39 inkriminiše se neposredno krvna osveta. Ko god bi vršio krvnu osvetu, ne samo na krvniku, već i na “pravom bratu njegovom”, ima da plati glavom (član 39). Svrha propisa je da se osveta individualizira, da se iz nje isključe bratstvenici ubice, (zato su bili dozreli uslovi u Danilovo doba)”, piše Stojanović.
Jedan od najpoznatijih slučajeva krvne osvete u Crnoj Gori desio se 1989. godine, kada je Cetinjanin Nikola Kaluđerović osvetio sina jedinca Željka. Kaluđerović je ubio Rajka Grdinića, brata ubice svog sina i mladića koji se te noći našao s njim u društvu. Crnogorska, ali i šira javnost, pratila je s posebnom pažnjom suđenje. Kaluđerović je za dvostruko ubistvo osuđen na 20 godina zatvora.
Glavni razlog zašto krvna osveta u Crnoj Gori opstaje tako dugo su ukorijenjena tradicija, ali i nepoverenje u institucije, navode sagovornici Gradskog portala.
“Kod izvršenja ove vrste ubistva dominantan je snažan motiv koji se ogleda u želji da se, krvniku koji ti je nanio zlo, vrati istom mjerom. Oni koji žele da se osvete, to će najčešće pokušati bez obzira na epilog pred pravosudnim organima. Krvna osveta, u kontekstu nepovjerenja u institucije, postojala bi ako su pravosudni organi nemoćni da sankcionišu ubicu, pa bi zbog toga oni koji žele osvetu pravdu uzimali u svoje ruke”, kaže Zeković.
Babić smatra da zakoni nijesu loši, ali je sporna brzina i način njihovog sprovođenja, što je i razlog nepovjerenja u institucije. Navodi i da bitnu ulogu ima zastrašivanje okoline.
“Ne diraj me – ne diram te” je i dalje jedna od najčešćih izjava koje možete čuti kada je riječ o bilo kakvoj vrsti nesporazuma ili svađe u današnje vrijeme”, poručila je Babić.
Vendetta je, osim u Crnoj Gori, još prisutna u Albaniji, Srbiji, na Siciliji, kao i u državama Bliskog istoka.
