Kao i u slučaju drugih postsovjetskih zemalja koje Rusija pokušava kontrolisati putem separatističkih enklava, pravi posrednici u pregovaračkom procesu između Jermenije i Azerbejdžana su EU i SAD. Zaključivanje mirnog sporazuma lišiće ruskog predsjednika Vladimira Putina pozicija na Južnom Kavkazu i doprinijeće definitivnoj preorijentaciji Jerevana ka Zapadu.
Ponuda pomoći uz prijetnju ruskim „mirotvorcima“
Nakon sastanka sa liderima Azerbejdžana i Jermenije u Briselu, šef Evropskog savjeta Šarl Mišel je saopštio namjeru Bakua da uspostavi humanitarne isporuke kroz grad Agdam do jermenske enklave azerbejdžanskog Karabaha.
Od obnavljanja azerbejdžanske suverenosti nad Karabahom u jesen 2020. godine, veza između jermenske enklave i Jermenije odvija se putem Lachin puta, koji kontroliše ruski vojni kontingent. Taj put vodi do administrativnog centra enklave, grada Xankendi, koji Jermeni nazivaju Stepanakert. Uprkos slobodnom kretanju transporta i humanitarne robe ovom rutom, separatističko vođstvo tvrdi od decembra 2022. da „postoji glad i humanitarna katastrofa u Artsahu“.
U odgovoru na Mišelovu izjavu o spremnosti Azerbejdžana da otvori dodatnu rutu za humanitarni teret, 18. jula predstavnici proruskog pokreta „Artsah Security and Development Front“ blokirali su put preko Agdama do Xankendija betonskim blokovima. U uslovima stvarne gladi, situacija kada „žrtva“ odbija hranu i blokira put samo zato što pomoć dolazi putem rute koja im se ne sviđa, nezamisliva je.
Za separatističko vođstvo u Xankendiju je fundamentalno da koristi Lachin put koji kontroliše vojni kontingent Ruske Federacije. Prema zvaničnim podacima iz Bakua, ovaj put se koristi za ,,rotaciju vojnog osoblja, prenos oružja i municije, infiltraciju terorista“. Istraživanje koje je sproveo ukrajinski poslanik Vladimir Kreydenko jasno je pokazalo da gladi u armenskoj enklavi nema. On je organizovao naručivanje mesnih i ribljih jela, sireva i kolača za nekoliko korporativnih proslava u Xankendiju i nije dobio nijedno odbijanje.
“Ne samo da nema „blokade“ već nema ni „gladi“ u regiji Karabaha, bez obzira na to koliko snažno propaganda proruskog režima tvrdi suprotno”, navodi se u analitičkom pregledu vodećeg bugarskog lista Fakti, već u februaru.
Već krajem juna, zamjenik vladajuće stranke Jermenije Širak Torosyan takođe je to priznao: „Nema gladi u Artsahu, nema potrebe za pretjerivanjem“.
Izgleda da je situacija u Xankendiju i dalje daleko od kritične.
Ruski milijarder – komandant proruskih separatista
Analitičari iz Evrope i SAD više puta govore o postojanju „proruskog režima“ u Karabahu. Naime, blokadu puta Ağdam-Xankendi organizovali su „Artsah Security and Development Front“ i bivši šef Karabaha Ruben Vardanyan, koji se često u medijima naziva Putinovim izaslanikom na Južnom Kavkazu.
U aprilu 2023. godine, na inicijativu Službe bezbjednosti Ukrajine, Vardanyan je uključen u bazu saučesnika ruske agresije – „Myrotvorets“. Prema analitičkoj publikaciji „Geopolitical Monitor“ iz Kanade, „Kremlj je poslao Vardanyana u Karabah jer se plašio uspjeha EU u zaključivanju mirnog sporazuma“ između Jermenije i Azerbejdžana.
Destabilizacija radi uticaja
Činjenicu da Moskva teži destabilizaciji Južnog Kavkaza, kao što je ranije činila u Ukrajini, Gruziji i Moldaviji, široko izvještavaju međunarodni mediji. Američki list „The Washington Times“: „Režim Rusije manipuliše jermenskom manjinom u azerbejdžanskom Karabahu kako bi podstakao etničke sukobe na Južnom Kavkazu... Scenario podsjeća na druge sporove koje je Kremlj konstruisao, bilo u Gruziji, Moldaviji ili Ukrajini, kako bi očuvao svoju sferu imperijalnog uticaja.“ Ukrajinski najveći sajt za novosti Censor objasnio je da „Putin koristi jermenske separatističke marionete u Karabahu za svoje vlastite ciljeve, baš kao što je to uradio sa Osetijcima i Abhazijcima u Gruziji, pristalicama ruskog svijeta na Krimu i u Donbasu.“
Kontrolni punkt u Lachinu
“Ovo (korišćenje jermenskih separatista u Karabahu) omogućava Moskvi održavanje vojnog prisustva na Južnom Kavkazu, kao i u separatističkoj regiji Južna Osetija u Gruziji ili u ruski kontrolisanim istočnim regionima Moldavije”, objavio je rumunski „Newsweek“.
Ruski pasoši za pristalice Kremlja
Takva politika Kremlja dovela je do toga da jermenski separatisti u Karabahu podržavaju neograničeno prisustvo ruskog vojnog kontingenta i žele održavanje referenduma o pristupanju Rusiji.
“Kao prije osam godina na Krimu, treba organizovati referendum u Artsahu o jednoj od tačaka dnevnog reda, koja se odnosi na pristupanje Rusiji”, rekao je Artašes Gegamjan, bivši šef delegacije Nacionalne skupštine Jermenije u Parlamentarnoj skupštini OEBS-a, još u martu 2022. godine.
Zatim, u aprilu 2022, sprovedena je kampanja u Karabahu za prikupljanje potpisa u znak podrške pristupanju Rusiji. Njen vrhunac bio je apel jermenskog rezervnog pukovnika Hajka Nahapetyana da se obrate ruskoj ambasadi za državljanstvo: „Na ovaj način, imamo nepriznatu, ali sasvim stvarnu teritoriju naseljenu građanima Ruske Federacije. Tako Rusiji dajemo ne samo moralno već i pravno pravo da se umiješa u proces“.
Moskva protiv mira između Bakua i Jerevana
Prema trostranom sporazumu vođa Rusije, Azerbejdžana i Jermenije, datiranom 9. novembra 2020. godine, ukoliko do maja 2025. nijedna strana ne zahtijeva povlačenje ruskih trupa iz Karabaha, njihov boravak će biti produžen za još pet godina. Što je bliži maj 2025. godine, to je veći interes Kremlja da poveća pritisak na svoje pristalice u Karabahu i spriječi postizanje mirnog sporazuma između Bakua i Jerevana.
Za razliku od Moskve koja se predstavlja kao „glavni posrednik“ u jermensko-azerbejdžanskom rješenju, ali čini sve da ga zamrzne, Evropska unija ima sve interese da postigne mir na Južnom Kavkazu.
Prije svega, to je zbog otvaranja regionalnih transportnih ruta, posebno Zangezur koridora.
“Otvaranjem ovog koridora, Evropska unija će dobiti direktnu transportnu vezu sa Kinom, zaobilazeći Rusiju – preko Turske, Azerbejdžana, Kaspijskog mora i Centralne Azije”, primijetio je glavni moldavski TV kanal Moldova-1 pred samit Evropske političke zajednice održan 1. juna u Kišinjevu.
“Azerbejdžan ima potencijal da postane ključni energetski partner EU, koji može pomoći da se nadoknadi gubitak ruskih fosilnih goriva”, izvijestio je tada češki partner američke CNN.
Preuzimanje inicijative od strane Evropske unije i Sjedinjenih Država u pregovaračkom procesu između Bakua i Jerevana, uz naknadno postizanje stvarnog uspjeha, lišiće Putina pozicija na Južnom Kavkazu. To će, takođe, doprinijeti konačnoj preorijentaciji Jermenije prema Zapadu. S druge strane, brzo uključenje Jermena iz Karabaha u Azerbejdžan će blokirati mogućnost Kremlja da njima manipuliše za svoje geopolitičke ciljeve.
(Autor je ukrajinski politički analitičar, šef Centra za analizu i strategije u Kijevu)
