Važan dio crnogorskog nacionalnog i kulturnog identiteta predstavljaju ličnosti svijeta kinematografije i dramskih umjetnosti. Njihova djela predstavljaju jedinstven arhiv umjetničkih i medijskih sadržaja i tekstova, bez kojih je nemoguće sagledati u potpunosti crnogorski simbolički identitet. Oni su reprezentacija, koja čini našu svakodnevicu, od citata i identifikacije sa likovima koje su kreirali ili glumili, pa do akademskih analiza unutar teatrologije, filmologije i studija kulture.
Njihove karijere na poseban način pričaju istoriju XX vijeka Crne Gore, ne samo kulturnu istoriju. Oni su Crnogorci koji su stvarali unutar Jugoslavije i manjinski unutar Crne Gore. Razlozi za to su prestali da važe tek u XXI vijeku, ne samo zbog nestanka države jedinstvenog jugoslovenskog kulturnog prostora i obnovljene državnosti Crne Gore, već i zbog toga što je, kako je to još osamdesetih godina prošlog vijeka zapazio Sreten Perović, kontekst institucionalne crnogorske kulture tokom socijalističkog perioda bio vakumiran. Analiza kulturne prakse, odnosno organizacionog ustrojstva produkcije i distribicije kulturnih i umjetničkih sadržaja u doba socijalizma karakteriše Crnu Goru kao republiku u razvoju. Konačno Crna Gora je tek u drugoj polovini devedsetih godina XX vijeka dobila prvu generaciju diplomiranih dramskih umjetnika, bez čijih daljih generacija je nezamislivo pratiti njen današnji kulturni razvoj.
Vratimo se u XX vijek i umjetnicima koji čine kulturnu reprezentaciju Crne Gore. Oni su i crnogorski i jugoslovenski, srpski, hrvatski i svjetski. Pluralizam mogućnosti pripadanja u kontekstu produkcije u kojoj su stvarali umjetnička djela i danas predstavlja ponos nacije. Nekada su i predmet kontroverzi ili pitanja koliko jesmo ili nijesmo uradili za njihove karijere, ali i pitanje koliko i danas umijemo i hoćemo da valorizujemo kulturnu istoriju.
Pođimo od filmskih reditelja koji su stvarali u periodu socijalističke Jugoslavije. Velimir Stojanović, Dušan Vukotić, Veljko Bulajić, Zdravko Velimirović, Radomir Šaranović, Krsto Škanata, Vlatko Gilić, Krsto Papić, Živko Nikolić. Njihova ne samo jugoslovenska, već i međunarodna karijera i filmovi predstavljaju važan dio priče o Crnogorcima XX vijeka.
Prvi crnogorski dugometražni igrani film Lažni car, snimljen 1955. godine potpisuje Velimir Stojanović.
Scenarista i režiser Dušan Vukotić, kao ključni akter zagrebačke škole animiranog filma dobitnik je Oskara za animirani film Surogat 1962. godine.
Izdvojimo Živka Nikolića, čiji filmovi, kao i kultne televizijske serije snažno grade vizulene, mentalitetske i etnografske slike Crne Gore. Njegovi filmovi ispitivali su i provocirali ustaljene norme i društvene rituale, a ukupan opus između mitološkog, oniričkog i realističnog utkan je u crnogorsko kulturno biće.
Važan dio svijeta kinematografije čini i opus scenariste Ratka Đurovića, profesora na beogradskom Fakultetu dramskih umetnosti, a kada smo kod scenaristike ne zaboravimo i prvog crnogorskog scenaristu Vladimira Đ. Popovića, po čijem scenariju je snimljena film Voskrsenja ne biva bez smrti, u režiji Eduarda Benćivenga snimljenog u Italiji, i premijerno prikazanog 1922. godine u kinu Il grande cinema Volturno. Film je primjer jedne male revolucije koja nije bila uspješna, filmska i politička avanture sačuvana u segmentima na filmskoj traci.
Zahvaljujući filmu književnost kao važan dio crnogorske kulture XX vijeka imala je svoje ekranizacije, među kojima se posebno izdvajaju filmovi nastali po djelima Mihaila Lalića: Lelejska gora u režiji Zdravka Velimirovića i Svadba u režiji Radomira Šaranovića.
Priči o ličnostima kinematografije pridružimo značaj crnogorske dramaturgije i pozorišne produkcije koja je stvarala važan dio priče kulturnog identiteta, oličenog kroz niz predstava koje su referisale na značajne ličnosti crnogorske istorije: Svetog Petra Cetinjskog, knjaza Danila, Šćepana Malog, Marka Miljanova, Stefana Zanovića, princezu Kseniju. Drama i pozorište u posljednjim decenijama XX vijeka, temeljno su odredili emancipatorske potencijale umjetnosti i visoke umjetničke rezultate kroz djela dramskih umjetnika reditelja i pisaca Branislava Mićunovića, Radmile Vojvodić, Blagote Erakovića, Ljubomira Đurkovića, Veljka Radovića, Slobodana Milatovića i dr. Pridružimo njima i plejadu glumačkih imena koja su i danas važna ne samo za istoriju filma ili pozorišta, već i za savremenog gledaoca: Veljko Mandić, Boro Begović, Slobodan Aligrudić, Petar Banićević, Mihailo Miša Janketić, Dragica Tomas.
