Istorijske okolnosti u kojima je Crna Gora živjela i opstajala u periodu od XV do XIX vijeka, uticale su na socio-kulturološku klimu u Crnoj Gori, pa i na likovno stvaralaštvo u kojem su se individualnosti evropskog profila samoostvarivale apriorno u domenu sakralne umjetnosti – fresko slikarstvu, ikonopisu, iluminacijama i ukrasima manuskripta i štampanih knjiga. Posmatrano iz današnje perspektive nameće se pitanje gdje tražiti korjene „gejzera razbuđene likovnosti“ koji karakteriše modernu i savremenu crnogorsku umjetnost. Na ovo kompleksno pitanje odgovor, možda, možemo tražiti u genetskim osobenostima naroda kojemu je sudbinski kôd odredio/nametnuo da umjesto kista i pera, vjekovima, u rukama drži oružje - simbol svog egzistencijalnog i duhovnog života.
Istorijske i socijalne prilike, etičke i estetske norme koje predstavljaju imanentne komponente u formiranju kulturnog i identitetskog profila određenog naroda i sredine, tokom XIX vijeke, otvorili su novo poglavlje u likovnom stvaralaštvu Crne Gore. Uporedo sa sakralnom umjetnošću koja nam je ostavila u nasljeđe umjetnička djela imanantnih opštecivilizacijskih vrijednosti, javljuju se vjesnici novog razdoblja koji će crnogorsku umjetnost uvesti u savremene evropske tokove. Podsjetimo se da je ovo epoha u kojoj se pored aktuelnih likovnih pravaca: romantizma, klasicizma, romantizma i realističkog akademizma iznjedrila evropska Moderna: plenerizam, impresionizam, postimpresionizam koji su u dr. pol. XX vijeka otvorili prostor samozakonitostima likovnog izraza.
ISKORAK KA UMJETNOSTI NOVOG DOBA
Oslobodilačka borba crnogorskog naroda uzdignuta na visine antičke drame, egzotična zemlja u kojoj su se njegovale herojski duh i tradicionalne vrijednosti, postala je inspirativni prostor koji je privlačio značajne naučnike, istoriografe, putopisce, književnike, umjetnike...
Umjetnici, danas prepoznati pod nazivom stranci i izvanjci, nijesu neposredno uticali na razvoj crnogorske umjetnosti od XIX vijeka, već su svojim likovnim djelom uključili Crnu Goru u aktuelna dešavanja na evropskoj umjetničkoj sceni, ne u kontekstu njenih avangardnih pomaka, već uzražajnim formama, tada, bližim konzervativnom i tradicionalnom mentalitetu Crnogoraca, sklonim realnom i mimetičkom doživljaju svijeta. To je za crnogorsku kulturnu istoriografiju bio prvi iskorak ka umjetnosti novog doba.
Presudnu ulogu u valorizaciji i njegovanju lijepih umjetnosti imali su crnogorski vladike i valadari: Petar II Petrović Njegoš, knjaz Danilo i kralj Nikola.
Njegoševi savremenici: diplomate, putopisci, vojni izvještači i umjetnici koji su se sa njim susreli za vrijeme boravka u Crnoj Gori ili na nekom od njegovih brojnih putovanja, bili su nadahnuti fizičkom ljepotom i duhovnim bogatstvom ovog uglednika XIX vijeka, kako riječju tako i slikom. Njegov lik se, pored umjetničkih djela (uljane slike, crteži, grafike, fotografije, akvareli), pojavljuje i u raznim publikacijama, časopisima i putopisnim prilozima. Najvjerniji i najplodonosniji portretista Njegoša bio je srpski slikar, grafičar i fotograf Anastas Jovanović. Njihovo lično prijateljstvo rezultiralo je malom galerijom portreta urađenih u fotografskoj tehnici talbotipiji (kalotipiji) i u litografiji na osnovu koje je slikar iz Pešte Johan Bes uradio reprezentativan portret Njegoša u crnogorskoj nošnji. Isti umjetnik je autor dva portreta knjaza Danila. Slovenački slikar Jozef Tominc predstavlja Njegoša u vladičanskoj odori, Uroš Knežević sa bijelom pankamilavkom. Dakle, prvi reprezentativni portreti, kojima se čuva mimetička interpretacija likova lege artis u Crnoj Gori posvećeni su Petru II Petroviću Njegošu.
Vrijeme romantičarskog zanosa
U Crnoj Gori, koja je izgarala u oslobodilačkim borbama protiv Otomanskog carstva, tek krajem XIX vijeka, u nezavisnoj državi, mladi crnogorski talenti naklonjeni akademskom realizmu: Anastas Bocarić, Mihailo Vrbica, Špiro Bocarić, Ilija Šobajić, Špiro Đuranović i Marko Gregović školuju se na akademijama i visokim školama u: Atini, Kijevu, Moskvi, Parizu, Beču i Pragu. Uporedo sa njima javljaju se prvi predstavnici crnogorskog modernizma Pero Poček i Đoko Popović (školovani u Napulju i Venciji).
Podsjetimo se da je to bilo vrijeme romantičarskog zanosa koji je nadahnjivao mnoge evropske umjetnike. Zapravo, to je bio vijek renesanse nauke, kulture, etničke samosvjesti, koja je pomjerala granice i uzdizala duh Evrope ka zajedničkim civilizacijskim vrijednostima – istorijskim, socijalnim, etičkim, znanstvenim.
Paja Jovanović: Kralj Nikola
POZNATI EVROPSKI SLIKARI NA CETINJU
Knjaz Danilo, orjentisan prema Zapadu, posebno Parizu, rezidencijalni umjetnički fond obogatio je portretima francuskog kraljevskog para Napoleona III i Evgenije, koju će dopuniti kralj Nikola portretima vladarskih porodica: Romanova, Savoja, Habzburga, ali bogatom zbirkom stanih autora koja obuhvata: istorijske kompozicije (Anton Karinger), pejzaže, žanr scene, portrete, mrtve prirode.
Knjaz/kralj Nikola I, svojom dalekovidom politikom, težio je da se što prije uključi u nove svjetske tokove, posebno u oblasti tehničkih inovacija i kulture. Snagom svog autoriteta i finansijskim mogućnostima, uspio je da angažuje poznate evropske umjetnike, od koji su mnogi titiulisani kao dvorski slikar (Vlaho Bukovac, Jaroslav Čermak, Ferdo Kikerec, Celestin Mato Medović, Franc Cigler, Đuzepe Pastini, Paja Jovanovuć, Dominiko Fajluti i dr.). Oni su uradili brojne portrete: kralja Nikole i kraljice Milene, njihovih potomaka i uglednih crnogorskih prvaka. Portreti su rađenu u strogom stilu klasicizma i akademskog realizma sa elementima bidermajera koji su odgovarali pretencioznim dvorskim zahtjevima.
Podsjetimo se da su pored slikara, vajara, crtača i ilustratora u Crnoj Gori tokom XIX vijeka boravili i majstori fotografije iz Rusije, Njemačke, Austrije, Francuske, Italije, Albanije, Češke, Srbije, Hrvatske… koji su ostavili autentične „zapise” o životu na ovim prostorima, posebno u doba knjaza/kralja Nikole. Pored malog broja nepoznatih fotografa, većina su bili majstori svog zanata.
Crnogorka
Crnogorke na grafikama
Manje reprezentativna, ali ne i manje značajna djela nastala su u grafičkim tehnikama bakropisu i bakrorezu. Njihovi autori Teodor Valerio, Vilkinson, Ludvig Kuba i dr. ušli su u samu srž crnogorskog egzistencijalnog korpusa. Žanr scene iz svakodnevnog, intimnog života, borbe, egzotični motivi i pitoreskni prizori predstavljaju izuzetno vrijedna likovna dokumentarna, etnografska i kulturološka djela inspirisana prirodom i crnogorskim ljudima. U njihovoj realizaciji evidentna je nota simboličke unverzalnosti i romantičnog nadahnuća. Tako na grafikama, teatarske dramaturške postavke, pored ponosnih ratnika snažan utisak ostavljaju Crnogorke – hrabre Spartanke, heroine, brižne majke, zaštitnice ognjišta („Čuvarka“, T. Valeru iz 1876).
