Rukovodilac istraživanja arheolog Mladen Zagarčanin kaže za Portal Analitika da je najznačajniji nalaz ovogodišnje kampanje ostatak manastira iz 9-11. vijeka.
„Ruševine nekada impozantne kapije- zvonika, sa svečanim ulazom, svjedoče o do sada nepoznatom manastirskom kompleksu koji je nakon stradanja postao prostor za sahranjivanje. To govori da je riječ o veoma jakom kultnom mjestu u svijesti stanovnika koji su nastavili da žive i da sahranjuju svoje najmilije u podnicu starijeg objekta, a nakon pogroma koji je na nekim mjestima zapečaćen velikom količinom gari i šuta. U jednom trenutku, nakon rušenja velike kapije, prostor se niveliše i gradi se palisadno utvrđenje. Da li su se građani Svača spremali za neki napad, ne možemo znati, ali je evidentno da je angažovan prilično veliki broj ljudi koji su obezbijedili dva prstena odbrane na ivici podgrađa, objašnjava Zagarčanin.
Zanimljivo je da su arheolozi naišli na slojeve čađi i to ne samo oko impozantnog manastira, već su slični slojevi sa paljevinom uočeni i oko crkava B i C, kako su ih nazvali arheolozi. Zagarčanin kaže da su obje kapele imale kriptu, u kojoj je bio smješten grob neke aristokratske familije, ili sveštenstvo. Prva B sagrađena je na domonantnom mjestu i sa manastirskim zdanjem povezana je zidom, koji se prati sve do kapije. Crkva B je u drugoj fazi dobila pripratu, a zatim je došlo ponovo do nekog užasnog stradanja, što bi mogli povezati sa Mongolima, naglašava arheolog, ali izražava izvjesnu rezervu, jer kako kaže, ostaje mnogo prostora za različite interpretacije. Prvo treba obraditi materijal, a onda će mnogo toga biti jasnije, kaže naš sagovornik.
Ispred kompleksa arheolozi su takođe pronašli crkvu i prema preliminarnim istraživanjima ona priprada ranoj romaničkoj epohi i ne bi trebala da se datuje poslije 11-12. vijeka. Sve crkve su bile freskodekorisane.
No, iako je Svač s razlogom nazivan gradom crkava, i ostala otkrića su doprinijela da se donekle otkrije tajna grada koji je bio veći od srednjevjekovnog Kotora. Arheolozi su započeli iskopavanje velike zgrade koja je uništena u 8-9. vijeku. Zanimljivo je da su pronašli slovenske strijele tipa „lastin rep“ što svjedoči o nasilnom zauzimanju grada od strane slovenske populacije koja je takođe uništila jednu vizantijsku kapelu na drugom kraju Podgrađa, kaže Zagarčanin.
On ističe da na hiljade fragmenata keramike i gnčarije lokalne romejske i slovenske proizvodnje ukazju na ritual daće, odnosno trizne, svakako slovenskog karaktera, jer je grnčarija pomješana sa relativno velikom količinom životinjskih kostiju među kojima ima skoro svih lokalinih vrsta divljači i domaćih životinja.
Da je Svač po mnogo čemu poseban pokazuje jedan nalaz koja nije zabilježen kod ostalih naših srednjevjekovnih gradova. Radi se o skoro nepoznatom staništu sa zapadne i istočne strane grada, i pravo je čudo, kaže Zagarčanin, što dosada niko nije obratio pažnju na arhitekturu ovih objekata.
-Radi se o kompleksu utvrđenja i zgrada koje su nikle negdje nakon 13. vijeka, a koje svjedoče o nekoj za sada nepoznatoj populaciji, koja ima svojstvenu graditeljsku koncepciju, drugačiju od one zatečene u Podgrađu, ili one koja je do kasnog sredrednjeg vijeka postojala. Zidovi su rađeni od velikih gromada odlomljenog kamenja, i spajani su izutetno znalački. Utvrđeno je nekoliko destina kućišta. Manji trgovi koji se obrazuju oko crkvi, tu je terasasti plato ograđen velikim uredno poređanim stijenama, objašnjava naš sagovornik i napominje da je postojao čitav defanzivni sistem koji je branio grad sa istoka i sa zapada, te veliki palisadni zid.
Na prostoru Crne Gore nije evidentirano ništa slično, makar u istraženim cjelinama. Da li su ovo naseljenici nakon mongolskog napada, ili se radi o poznijem staništu, Zagarčanin kaže da je teško reći, i podsjeća da se u svakom slučaju radi o izuzetno organizovanoj etničkoj grupi, koja dolazi u napuštene djelove grada. Intreresantno je da kućišta ove zajednice imaju ruralan izgled, kao i sam tip zgrada rađenih bez upoterbe maltera.
Nesumnjivo je da otkrića na Svaču, na koji su arheolozi ove jeseni zakoračili nakon gotovo trideset godina, govore da se na ovom mjestu ogrnutom čudesnim pričama i legendama još mnogo može otkriti. Ko su sve bili stanovnici grada koji je tokom istorije rušen i obnavljan iz pepela, i zašto je Svač postao mrtav grad, sve su to neka od pitanja koja zahtjevaju dalja istraživanja.
