- Antički natpisi su izuzetno važni kao nesumnjivi i najvjerodostojniji svjedoci istorijskih zbivanja i često služe kao prvorazredni istorijski izvori, ponekad pouzdaniji od često nepreciznih tekstova antičkih istoričara i geografa. Porazna je činjenica da je od nekih 350 postojećih ili zabilježenih antičkih natpisa u Crnoj Gori gotovo dvije trećine izgubljeno. Ova činjenica zabrinjava i upozorava, kaže za Portal Analitika arheolog mr Jovan Martinović.
Podsjeća da se na ovim najvjerodostojnijim istorijskim izvorima najbolje vidi naš odnos prema baštini. Natpisi su, kaže, ugrađivani u zidove kuća, tako da su oni sa čuvene Duklje završavali u Staroj varoši. Nijedan od njih nije sačuvan jer su te kuće srušene u brojnim bombardovanjima Podgorice krajem Drugog svjetskog rata, a ako je koji slučajno i ostao, odvožen je kolicima i završio u šutu sa ostalom građom.
Martinović ističe da je Duklja definitivno uništena 1948.godine gradnjom željezničke pruge Titograd Nikšić.
-Nasip pruge prošao je preko sredine antičkog grada, pokrio ostatke termi sa mozaicima, a umjesto šljunka, za nasip su korišteni i kameni blokovi sa natpisima, ili neki antički kapitel, kaže Martinović.
Njegova knjiga “Antiički natpisi u Crnoj Gori”, koja je ovih dana objavljena u izdanju Matice crnogorske, je svojevrstan doprinos u proučavanju ovih vrijednih svjedoka istorije, a njena vrijednost je tim veća jer su se u njoj našli i oni natpisi koji su zauvijek izgubljeni, i danas su pred nama u obliku crteža koje su uradili stari istraživači. U ovom za epigrafiju važnom izdanju, u kom su se našli i brojni crteži i fotografije, sabrani su antički natpisi na grčkom i latinskom iz raznih krajeva Crne Gore. - Moja knjiga počela je da se rađa prije više od pedeset godina, tačnije u ljeto 1955. godine kada sam na prvoj godini studija arheologije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, po nagovoru mog profesora Duje Rendića Miočevića, počeo da obrađujem antičke natpise sa terena Boke Kotorske, koje sam na kraju studija uvrstio u diplomski rad "Boka Kotorska u antičko doba", kaže Martinović, naglašavajući da su natpisi bili tema i njegovog magistarskog rada.
Martinović je cijeli radni vijek posvetio arheologiji i očuvanju baštine. Bio je direktor Pomorskog muzeja u Kotoru i Opštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kotoru. I danas, iako u penziji, neumorno radi, što potvrđuje i nova knjiga.
ANALITIKA: Gospodine Martinoviću, Vašom knjigom kao da nas podsjećate da pripadamo prostoru jedne velike, burne, istorije. Dakle, nijesmo na njenim marginama, već u samom središtu, tu gdje su se ukrštali rimski putevi...
MARTINOVIĆ: U pravu ste. S razlogom dugo traje moje interesovanje za epigrafiku.Tokom proteklih decenija prikupljao sam ne samo antičke, već latinske i italijanske natpise nastale u periodu od IX do XIX vijeka sa područja Crnogorskog primorja, koje sam prijavio kao doktorsku disertaciju na Univerzitetu u Varšavi, ali sam se upleo u vrzino kolo bolonjskog školovanja. Naime, trebalo je da odslušam još četiri semestra i polažem neke ispite, a ja sam ipak sa mojih 77 godina donekle prestar da se vratim u školske klupe, pa sam od toga odustao. No, ova grupa srednjevjekovnih natpisa će ipak biti objavljena na našem jeziku u Varšavi, zahvaljujući saradnji sa kolegom poljskim epigrafikom Tomašom Plocenikom, sa kojim se stalno dopisujem i to na latinskom jeziku.
U međuvremenu smo ja i moj prerano preminuli kolega Milan Pravilović preko Društva arheologa Crne Gore u nekoliko navrata pokušavali da dobijemo sredstva za štampanje mog rukopisa o antičkim natpisima na Crnogorskom primorju i njegovog Kataloga epigrafskog materijala antičke Duklje, ali bez ikakvog uspjeha. Tek je prije dvije godine Matica crnogorska prihvatila ideju da se integralno objave svi natpisi pisani latinskim i grčkim jezikom iz perioda od IV vijeka stare do IV vijeka nove ere, kada se Crna Gora nalazila u žiži interesa antičkih velikih sila, posebno Rimske imperije u kojoj je Crna Gora nešto kasnije postala posebna provincija Prevalis ili Prevalitana.
ANALITIKA: Obradili ste više stotina natpisa. Ima tu i monumentalnih natpisa, nadgrobnih, čak i onih na urnama, i sa svih antičkih lokaliteta u Crnoj Gori. Koji biste natpis izdvojili, da li neki ima posebno mjesto u arheološkoj nauci?
MARTINOVIĆ: Svi su izuzetno važni kao nesumnjivi i najvjerodostojniji svjedoci istorijskih zbivanja, koji u dosta slučajeva služe kao prvorazredni istorijski izvori, ponekad pouzdaniji od često nepreciznih tekstova antičkih istoričara i geografa. Iako je teško odrediti koja je grupa natpisa važnija, ipak bih ovdje izdvojio grupu natpisa u obliku konusoidnog cipusa koncentrisanih na terenu Boke Kotorske i Budve koji bi, ukoliko se povežu sa tekstovima antičkih istoričara, mogli određivati neku plemensku pripadnost.
ANALITIKA: Zanimljiv je istorijski put natpisa, jer se najveći dio njih danas ne nalazi na mjestu nastanka, već u muzejima, ali i u zidovima palata. Zapisali ste da je Andrija Zmajević sakupljao starine i da je u zidove njegove palate i nekih kuća u Perastu ugrađeno nekoliko natpisa, koji su, istina, na taj način i sačuvani...
MARTINOVIĆ: Dobro ste primijetili. Osim natpisa iz novijih istraživanja koji se pretežno nalaze u muzejima i zbirkama, najveći broj postojećih natpisa sačuvan je upravo zahvaljujući činjenici da su bili ugrađeni u zidove kuća i palata, ili pak crkava. Međutim, bilo je slučajeva da su i ti ranije zabilježeni, ili čak fotografisani natpisi, nestajali kada su te crkve ili džamije bile rušene ili pregrađivane, kako se to dešavalo u Pljevljima ili Duklji. Međutim, porazna je činjenica da je od nekih 350 postojećih ili zabilježenih natpisa, donesenih u ovom korpusu, gotovo dvije trećine izgubljeno. Ova činjenica zabrinjava i upozorava.
ANALITIKA: Ovdje dolazimo do priče o Duklji. Vi u posebnom poglavlju obrađujete i natpise sa ovog našeg čuvenog lokaliteta. Poznata nam je nevjerovatna sudbina Duklje koja je postala sinonim za nebrigu prema baštini. Pišete da i nakon brojnih istraživanja nedostaju kockice u mozaiku o četvorovjekovnom životu ovog najvećeg antičkog grada na tlu Crne Gore...
MARTINOVIĆ: Stara Duklja, najveći antički grad na tlu Crne Gore, jednako kao i antički Municipijum S... kod Pljevalja doživjeli su tu nesrećnu sudbinu da su bili shvaćeni kao najbolji rudnik klesanog kamena odakle je kamen nesmetano razvlačen za potrebe gradnji kuća, crkava, mostova. Duklja je definitivno uništena 1948. godine izgradnjom željezničke pruge Titograd - Nikšić, čiji je nasip prešao preko sredine antičkog grada i pokrio ostatke termi sa mozaicima, temelje hramova. I ne samo to - po svjedočenju brigadira, umjesto da krampaju i lopataju zemlju za taj nasip, oni bi jednostavno u kolica nakrcali kameni blok sa natpisom ili kapitel stuba i to izvlačili na nasip radi ugradnje, pa je na taj način izgubljen veliki broj ovih dragocjenih svjedoka prošlosti. Takođe, natpisi sa Duklje ugrađivani su tokom prošlosti u zidove kuća u podgoričkoj Staroj varoši i Mirkovoj varoši. Tokom brojnih bombardovanja Podgorice te kuće su srušene, a natpisi su odvoženi i završavali su u šutu.
Kada govorimo o rekonstrukcii pruge Podgorica – Nikšić treba postaviti pitanje da li naša država ima snage da izvrši izmještanje kolosijeka te pruge izvan gabarita antičke Dokleje? Da li ima moći da izvrši ponovno iskopavanje zatrpanih natpisa i arhitektonskih fragmenata iz pružnog nasipa? Ova pitanja zahtijevaju neodložan odgovor, jer mi smo sve naše spomenike samo pozajmili od naših potomaka i dužni smo da ih sačuvamo za njih.ANALITIKA: Duklju je uništio čovjek, a Kotor je stradao u velikom zemljotresu. Učestvovali ste u istraživanjima nakon zemljotresa. Interesantno je da se tom prilikom došlo do značajnih otkrića. Ako sam u pravu, potvrdilo se da je Kotor stariji čak 300 godina, nego što se prethodno mislilo...
MARTINOVIĆ: Moram reći da su tadašnji propisi nalagali da se obavezno urade arheološka istraživanja nakon katastrofalnog zemljotresa 15. aprila 1979. godine, i ona su pokazala da je ovaj grad slojevitiji nego što se do tada mislilo. Naime, prema navodima vizantijskog cara pisca Konstantina Porfirogeneta, u Kotoru je početkom IX vijeka postojala crkva posvećena gradskom patronu sv. Tripunu. Do naših istraživanja se smatralo da je ta crkva bila okrugle osnove, tzv. rotunda, ali su arheološka iskopavanja u neposrednoj blizini sadašnje romaničke katedralne bazilike iz XII vijeka iznijela na svjetlo dana temelje manje crkvene građevine tipa martirija, sa osnovom u vidu grčkog krsta jednakih krakova upisanog u kvadrat, koja je po svemu sudeći bila pokrivena kupolom iznad centralnog prostora u kome se nalazio sarkofag sa moštima mučenika sv. Tripuna. Iz ove crkve su najvjerovatnije poticali fragmenti preromaničkog kamenog crkvenog namještaja, sakupljeni i izloženi u gradskom Lapidarijumu. Međutim, kod arheoloških istraživanja izvođenih u crkvi sv. Marije od rijeke, zvane Koleđata, ili u narodu crkva Blažene Ozane, ustanovljeno je da je ova crkva iz početaka XIII vijeka svojim temeljima sjela na temelje srednjeg broda jedne veće trobrodne bazilike iz ranohrišćanskog perioda. U iskopavanjima u sakristiji crkve sv. Marije otkriven je na dubini od 1,6 metara zdenac za krštavanje odraslih polivanjem napravljen od četiri velika kamena bloka složena u obliku krsta.
Po analogiji sa ostalim takvim krsnim zdencima, kojih je otkriveno nekoliko desetina u crkvenim objektima na istočnoj jadranskoj obali, ovaj se baptisterij datira u prvu polovinu VI vijeka, odnosno u doba obnove gradova u Vizantiji pod znamenitim carem Justinijanom. Ovim otkrićem spušten je prag naših saznanja o najstarijim slojevima Kotora sa IX na VI vijek, što je veliki doprinos nauci. Konačno, tokom istraživanja u crkvi sv. Maihaila, u sadašnjem obliku iz kraja XIV vijeka, otkriveno je da je ova crkva svojim temeljima sjela na temelje jedne veće crkvene građevine, za koju je utvrđeno da je nosila isto ime sv. Mihaila, a čiji je opat Petar prisustvovao osvećenju oltara nove romaničke Katedrale 1166. godine, zajedno sa većim brojem crkvenih velikodostojnika, plemića i pučana Kotora, kako nam svjedoči sačuvana isprava o osvećenju.Takođe su i arheološka iskopavanja unutar i izvan ostalih sakralnih i profanih objekata u starom gradu Kotoru pokazala da ova dragocjena urbana cjelina nije nastala u jednom dahu, kao naprimjer Dubrovnik nakon zemljotresa 1667. godine, već da su se na ovom uskom trouglastom prostoru slagali i nadgornjavali civilizacijski slojevi od ranohrišćanskih i preromaničkih do romaničkih, gotičkih, renesansnih, do baroka i skromnog građanskog stila XIX vijeka.
ANALITIKA: Kada je Kotor u pitanju govori se o drvenim šipovima položenim u more. Recite nam da li je istina da se grad oslanja na šipove ?
MARTINOVIĆ: Temelji najvećeg broja građevina u starom gradu fundirani su na trouglastom pješčanom nanosu rijeke Škurde koja prolazi uz sjeverne bedeme i podmorskog izvora Gurdić. Tokom radova na izradi infrastrukturne galerije otkriveno je da temelji jedne zgrade, kuće Bjeladinović iz sredine XIX vijeka na glavnom gradskom Trgu od Oružja, počivaju na tzv. roštilju od neoguljenih bukovih oblica, ali je to bio usamljeni slučaj. Naime, nigdje se nije kopalo dovoljno duboko da bi se ustanovilo da li su temelji položeni na vertikalno pobodene šipove.
ANALITIKA: Da li je tačno da je Kotor, koji ima problema sa poplavama, imao mrežu kanala koji su vodu iz izvora ispod brda Sveti Ivan odvodili u more?
MARTINOVIĆ: Kotor sve do XIX vijeka nije imao izgrađenu kišnu kanalizaciju koja bi odvodila padavine van grada, ali je tadašnji okupator Austrija počela da gradi kanale kišne kanalizacije. Ovi solidno građeni, popločani i zasvođeni kanali najvećim su dijelom uništeni poslije zemljotresa 1979. godine izgradnjom infrastrukturne galerije, koja još nije stavljena u funkciju. Onaj neuništeni dio se ne čisti ili je zatrpan, pa upravo iz toga razloga stari grad u vrijeme zimskih obilatih kiša potpuno poplavi. Tako se Trg ispred Katedrale, zatim Trg od Brašna i glavni Trg od Oružja pretvore u jezera, a ulice u bujične potoke. Ponekad je staro bolje od novoga!
Suzana KAPETANOVIĆ
