Osnivači srednjovjekovnih manastira bili su, zavisno od vremena nastanka, kneževi, veliki župani, kraljevi i oblasni gospodari –Sv. Petar u Bijelom Polju, Đurđevi stupovi kod Berana, Morača, Beška, Kom, Duljevo, Reževići, Praskvica. Namjena im je bila, između ostalog, da budu “grobne crkve“, mauzoleji svojim ktitorima. Da je tradicija grobnih hramova brižno njegovana, svjedoči jedan dokumenat iz 1444. godine, u kojem Kojčin Crnojević moli mletačke vlasti u Skadru i Kotoru da se povrate sva oduzeta dobra manastirima i crkvama u Zetskom jezeru, čiji su osnivači bili njegovi stari i druga zetska gospoda i u kojim se svi oni sahranjuju.
Ktitore druge grupe manastira, podignutih ili obnovljenih poslije vaspostavljanja Pećke patrijaršije, 1557. godine, činili su patrijarsi, igumani, monasi, zajedno sa lokalnom vlastelom i okolnim hrišćanima – Morača, Dubočica, Piva, Trojica Pljevaljska, neki od paštrovskih manastira, Savina.
Osnivači treće, najmlađe, grupe manastira su lokalni svetitelji i monaški podvižnici.Sv. Vasilije Ostroški i sv. Stefan Piperski živjeli su u 17. vijeku i bili savremenici. Ktitori su manastira koji su im posvećeni i odakle se širio njihov kult.
Rasprostranjenost poštovanja sv. Petra Cetinjskog, uslovila je da se Cetinjski manastir, posvećen Rođenju Bogorodice, često naziva samo njegovim imenom. Mošti sv. Vasilija Ostroškog, sv. Stefana Piperskog i sv. Petra Cetinjskog počivaju u ćivotima u njihovim manastirima, koji su postali značajna hodočasnička mjesta pravoslavnih (i ne samo pravoslavnih!) vjernika. Njima se pridružio Ždrebaonik, gdje je, poslije mnogih lutanja, pohranjen ćivot sv. Arsenija Sremca.
Poznato je da na teritorijama pod turskom dominacijom nije bilo dozvoljeno podizanje novih hramova, jedino je odobravano obnavljanje onih koji su postojali u vrijeme sultana Mehmeda Osvajača, tj. do sredine 15. vijeka. Pravoslavni hrišćani su ovu pogodnost maksimalno iskorišćavali. Često su crkve ukopavali u teren, tako da im je enterijer bio znatno prostraniji od spoljašnosti, kao u slučajevima Podmalinskog, Dubočice, Sv. Trojice Pljevaljske, Nikoljca, Sv. arhanđela Mihaila na Tari, Brezojevice. Trudili su se da jednostavnost eksterijera ne privlači pažnju posmatrača. Unutrašnjost hrama bila je oaza njihove slobode. Freskopišu se zidovi i svodovi, postavljaju se raskošni duborezni i pozlaćeni ikonostasi, poručuje se intarzirani crkveni mobilijar. U slučaju Pive, ovo tursko pravilo je svjesno zaobiđeno. Ispoštovano je samo u diskreciji spoljašnje arhitekture, dok je hram u dimenzijama i unutrašnjoj dekoraciji bio dostojan novog centra Pećke patrijaršije, o čemu je razmišljao njegov osnivač, patrijarhSavatije Sokolović.
Manastiri su imali i značajnu funkciju upravnih centara, gdje su stolovali episkopi i mitropoliti. Sv. Petar u Bijelom Polju bio je sjedište Humske episkopije, koja je iz Stona prenešena u Limsku dolinu. Đurđevi stupovi kod Berana bili su centar Budimljanske episkopije, zatim mitropolije, dok se katedra Zetske mitropolije premještala od Sv. arhanđela Mihaila na Prevlaci, preko Prečiste Krajinske, Vranjine, Koma, do Cetinjskog manastira.
Pravoslavni duhovni centri često su podizani na naslijeđenim kultnim mjestima, koje narodno predanje stavlja u “staro doba“. Za jedan broj manastira ova mutna kazivanja su se naučno i potvrdila. Konstatovano je da se na lokaciji crkve Uspenja Bogorodice manastira Podlastve nalazila ranohrišćanska bazilika iz 6. vijeka, a na mjestu Sv. Petra u Bijelom Polju ranoromanska crkva, najvjerovatnije iz 9. vijeka. U Đurđeve stupove kod Berana i Trojicu Pljevaljsku ugrađene su rimske spolije. Da li su donešene sa obližnjih lokaliteta, Lužac i Komini, ili su se već nalazile na manastirskim lokacijama − ostaje otvoreno pitanje. Za gradnju Pive upotrijebljeni su monoliti stećaka, koji potiču iz neke nepoznate nekropole. Manja crkva Sv. Nikole u Vojnićima svojim arhitektonskim karakteristikama upućuje na doba preromanike. Patronalna crkva Gradišta podignuta je nad temeljima starijeg crkvenog zdanja.
Određeni istorijski slojevi, sačuvani u narodnom pamćenju, ugledali su svjetlo dana poslije zemljotresa iz 1979. godine – srednjovjekovne freske u Duljevu, Praskvici, Podlastvi..., itd. S druge strane, brojne prepravke, dogradnje i izmjene na manastirima su čvrsti dokazi njihove vjekovne egzistencije, tako da su stariji kulturni slojevi često ostajali u tkivu mlađih, ili su zauvijek nestali. Postoje indicije da određeni manastiri potiču iz srednjeg vijeka, iako su materijalni tragovi iz tog perioda skromni, ili sačuvani samo u konstruktivnim i dekorativnim detaljima (prelomljeni gotički svodovi, obrada otvora, konzole, kameni crkveni mobilijar), što susrijećemo na Podostrogu, paštrovskim manastirima, Donjim Brčelima, Majstorovini, Dovolji, itd. Posebno je zanimljivo pojavljivanje podzemnih kapela-kripti, tipičnih za period preromanike i romanike. Mala Uspenjska crkva Podostroga, najvjerovatnije je bila kripta starog nestalog nadzemnog hrama, dok je Sv. Nikola u Donjim Brčelima kriptu posjedovao u međufazi, između prvobitne građevineJelene Balšići današnje crkve. U oblastima pod turskom dominacijom monasi su podizali podzemne crkvice, u sklopu konaka, gdje su, u kritičnim momentima, neometano mogli da obavljaju svakodnevne bogoslužbene obrede. U kompleksu Trojice Pljevaljske nalazi se podzemna crkvica, posvećena arh. Mihailu. O drevnosti duhovnih centara govore takođe i legende o njihovom volšebnom prenošenju na nove lokacije. Tako se za Dubočicu kaže da je “prešla’’ sa Okruna u dolinu Ćehotine. Župa Nikšićka je čak tri puta mijenjala obale rječice Gračanice, da bi se konačno našla na današnjem mjestu.
Ponekad su manastiri nasljeđivali lokacije prvobitnih vlastelinskih dvorova, kao novi Cetinjski manastir, sagrađen na ostacima dvora Crnojevića. Postoji mogućnost da se isto desilo i sa Stanjevićima. Jedan istorijski izvor bilježi da je Stefan Crnojević morao da poruši utvrđenje Đurđevac, kod Stanjevića, “koje se nalazilo blizu njegovog dvora“. Manastir je, dakle, najvjerovatnije, ponovio pogodan položaj bivše Stefanove rezidencije. Preobraženjski manastir na Lovćenu, zadužbina vladika Save i Vasilija Petrovića, kasnije nastradao u nekom požaru, takođe je nastavljao tradiciju Crnojevića. Poznato je da je Ivan Crnojević imao ljetnjikovac na Lovćenu. Od svega je ostao samo toponim Ivanova korita i obnovljena crkva Preobraženja. Neke arhitektonske osobenosti manastira Petrovića javljaju se kao direktna reminiscencija na zdanja Crnojevića.
Iz knjige ,,Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori“, autora Tatjane Pejović i Aleksandra Čilikova
Komentari ()
