Ne znamo da li je Milovan Đilas došao u Crnu Goru 1941. godine “zapenjen i krvav od mržnje”, ali je nesumnjivo donio radikalizam, koji je i bez Đilasa bio svojstven komunističkom pokretu.
Što su činjenice o Đilasovom udjelu u partizanskim zločinima 1941. godine? Od jula do oktobra 1941. godine Milovan Đilas bio je na čelu ustaničkog pokreta u Crnoj Gori. Upravo tada dolazi do likvidacija ljudi koji su smatrani protivnicama pokreta, a Đilasa direktno ili indirektno optužuju da je naredbodavac i kreator tih likvidacija, koje su poznate pod imenom “lijeve greške”. Činjenica je da su likvidacije započele u avgustu 1941. godine, u vrijeme dok je Đilas bio na čelu antifašističkog pokreta u Crnoj Gori, ali je takođe nesporno da su s još većom žestinom sprovođene i nakon njegovog povlačenja s ovog prostora, krajem oktobra iste godine.
Đilas navodi da je dok je on bio u Crnoj Gori, ubijeno 10-15 “špijuna i aktivnih petokolonaša”. Činjenica je i da su likvidacije političkih protivnika, saradnika okupatora i nekadašnjih članova KPJ, izvršavane na osnovu instrukcije partijskog vođstva, tako da je Đilas samo sprovodio “partijsku liniju”.
Breme “lijevih grešaka”: Istina je, dakle, da Đilas nije osmislio ili na svoju ruku počinio “lijeve greške”, već je izvršavao zadatak koji je dobio od Centralnog komiteta KPJ.
Ali, Đilas ne može izbjeći pitanje: Da li su zaista likvidirani samo oni, koji su to, prema ratnim mjerilima, i zasluživali? Od 19. avgusta do 31. oktobra 1941. godine, Đilas snosi nespornu političku odgovornost za odabir likvidiranih i počinjene greške u tim likvidacijama. Njegov nasljednik na mjestu rukovodioca antifašističkog pokreta u Crnoj Gori, Ivan Milutinović, počinio je još veće zločine nad neistomišljenicima, ali je crnogorsko zgražavanje nad njegovim zločinima gotovo simbolično u odnosu na Đilasove.
Zasigurno nepravedno, u Crnoj Gori se njegov život i djelo najčešće mjeri na osnovu četiri mjeseca 1941. godine, koja je proveo na čelu ustaničkog pokreta. Crnogorci koji su ga mrzjeli zato što je postao svjetsko ime, uprkos tome što su ga oni smijenili i ispljuvali, pronašli su u njegovom radu 1941. godine, najnesporniji materijal za diskreditaciju.
Agitprop i poetizacija ideologije: Poslije pobjede revolucije i uspostavljanja nove vlasti (1945), Đilas je bio jedna od četiri vodeće ličnosti socijalističke Jugoslavije. U njegovoj nadležnosti bila je agitacija i propaganda, odnosno, ideološko oblikovanje nove države i državljana. Drugim riječima, bio je zadužen za pravljenje novih kultova.
U tekstovima kojima je promovisao novu ideologiju i novi sistem vrijednosti, bilo je dopadljivosti, jednostavnosti i prisnosti, dok je tekstovima koji su bili usmjereni protiv pređašnjeg sistema i njegovih pobornika, bilo surovosti i primitivizma.
Pravljenjem kultova počeo je da se bavi još tokom Drugog svjetskog rata: “Staljin je najljući protivnik svega neljudskog, najbrižniji, najumniji odgajivač plemenitosti čovjekove... Staljin je jedini državnik čiste savjesti i nesebičnog srca.” “Staljin ne može ostariti, i to zbog toga što je njegova misao besmrtna...” A kada ruši pređašnje kultove, onda kaže: “Prve neprijatelje – unutrašnje, mi ćemo uništiti... ili oni, ili narod. Istorija, kad već nekoga osudi na smrt, čini sve – rađa snage koje će osuđenog što prije položiti u grob. Tako će biti i kod nas – jer tako mora da bude.”
Ovako govori Crnogorac koji je ovladao vještinom poetizacije najsurovijih ideoloških poruka.
Nacionalno pitanje: Kao prvi čovjek državne ideologije, Đilas je smatrao važnim da već maja 1945. godine objavi opširan tekst o crnogorskom nacionalnom pitanju.
Bio je to zvaničan odgovor vodećeg ideologa na aktuelnu dilemu: da li su Crnogorci Srbi, ili su posebna nacija? Članak “O crnogorskom nacionalnom pitanju” tipično je propagandno štivo, utemeljeno na pojednostavljenim partijsko-političkim tumačenjima i frazama, kao i na staljinskom učenju da nacija nastaje u epohi kapitalizma. Đilas kaže da su propali svi pokušaji da se crnogorski narod odvoji od srpskog naroda, kao i da se izbriše individualnost Crne Gore i crnogorskog naroda. Slijedeći ovu, navodno potvrđenu istorijsku zakonitost, on daje objašnjenje o nastanku crnogorske nacije, koje glasi: Crnogorci su prema etničkom porijeklu – Srbi, ali su nesporno i posebna nacija.
Dakle, Crnogorci su dio srpskog naroda, odnosno, oni su srpskog etničkog porijekla (“srpska grana južnoslovenih plemena”), ali su u epohi razvoja kapitalističkih odnosa uspjeli da se konstituišu kao posebna nacija.
Teza o nastanku Crnogoraca: Đilas ovakvim objašnjenjem hoće da kaže da je narod etnička kategorija, očito nepromjenjiva i otporna na promjenu društvenih okolnosti, dok je nacija promjenjiva politička kategorija, na koju utiču društveno-ekonomske okolnosti. On kaže i da je stvaranje nacije u Srbiji počelo čitav vijek prije nego u Crnoj Gori, s tim što Drugi svjetski rat označava “kulminacionu tačku procesa formiranja Crnogoraca u posebnu naciju”.
Iako utemeljena na problematičnim konstrukcijama, Đilasova teza o crnogorskoj naciji bila je prvi zvanični stav nove državne vlasti, kojim se priznaje postojanje Crnogoraca kao posebne nacije. U to vrijeme, i u tadašnjim okolnostima, više od toga nije se moglo reći.
Teško da bi neko drugačije objašnjenje o nastanku crnogorske nacije 1945. godine, moglo da ima šire uporište i da lakše bude prihvaćeno. Najprije treba imati u vidu da su svi oni na koje je tada trebalo uticati, rođeni i idejno formirani u vrijeme ideoloških sistema koji su Crnogorce tretirali “najboljim Srbima”. Takođe, tvrditi 1945. godine da su Crnogorci etnička i nacionalna posebnost još od Popa Dukljanina, ne samo da je bilo teorijski i istorijski neodrživo, nego je moglo stvoriti privid da komunisti i Sekula Drljević o ovom pitanju misle na isti način. A ostati pri stanovištu o Crnogorcima kao najboljem izdanku srpske nacije, značilo je biti blizak ideologiji četničkog pokreta i Srpske pravoslavne crkve.Komunisti su, odnosno Đilas, izabrali srednje rješenje: Crnogorci su bili Srbi u prošlosti, a posebna su nacija u sadašnjosti. Vjerovalo se da su time pomirene krajnosti, a crnogorskom nacionalnom identitetu data teorijska osnova na kojoj jedino može postojati.
Održavanje ili prevazilaženje podjela: Ovim tekstom, koji nije pisao ozbiljan teoretičar nacije, već euforični pobjednik i ljubitelj pojednostavljenih marksističkih šema, stvoren je privid da je crnogorsko nacionalno pitanje teorijski uobličeno.
Suštinski, ono je definisano tako da se samo održava ravnotežu između njegovih krajnosti. Moguće da je to jedina politička formula koja neutralište zeleno-bijelu podjelu u Crnoj Gori, i omogućava državnoj vlasti da stekne najširi krug ideoloških poklonika. To je, zasigurno, bio i krajnji cilj Đilasovog članka.
Iako teorijski nedorađeno, Đilasovo stanovnište da je crnogorski nacionalni identitet nastao na srpskom nasljeđu, pokazalo se tokom proteklih šest decenija, politički najdjelotvornijim. Svaki pokušaj političkih ili intelektualnih grupacija da crnogorskom nacionalnom identitetu u XX vijeku uklone srpski karakter ili da mu ga nametnu kao dominantno svojstvo, uvijek je završavao na isti način – neuspješno. Sve političke ili intelektualne grupacije koje su zagovarale krajnja rješenja, bile su marginalizovane ili dovedene pred nerješive teorijske probleme. Prevedeno na jezik dnevne politike, Đilasova postavka bi glasila: ostavite Crnogorcima srpstvo; i imaćete crnogorski nacionalni identitet kao većinski u Crnoj Gori.
Vječne dileme opstanka revolucije: Pored zanimanja za aktuelna pitanja jugoslovenske stvarnosti, Đilas se posljednjih mjeseci 1953. godine počeo baviti budućnošću revolucije i sistema koji je stvoren revolucijom.
Serijom od devet članaka u “Borbi”, Đilas je iznio neke lične dileme, prijedloge i tumačenja u vezi sa jugoslovenskim sistemom i njegovim razvojem. “Revolucija se” - kaže Đilas u članku “Nove sadržine” - “ne može spasiti svojom prošlošću. Revolucija mora naći nove ideje, nove oblike, nove pozive, drukčije od nje same, nekadašnje. Nov stil i jezik.” Njegov stav da revolucija mora naći nove ideje, nove oblike i nove pozive, posredno je priznanje da su postojeće ideje, oblici i pozivi prevaziđeni ili neprikladni. I naravno, da se moraju mijenjati.
Đilas je u članku “Ima li cilja?” ukazao na cilj koji jugoslovenski sistem sebi mora postaviti: “Sada, na primer, nije važna nova vlast kao takva, jer ona je već tu, nego – način njenog funkcionisanja, naime, da li ona funkcioniše demokratski ili antidemokratski.”
Zbog stavova koje je iznio u seriji članaka u “Borbi”, krajem 1953. godine sazvan je III (vanredni) plenum CK SKJ, januara 1954. godine. Na Plenumu su osuđena Đilasova stanovišta, i označena suprotnim politici SKJ; Đilas je eliminisan iz vlasti, a zatim dolazi do njegovog razlaza s Partijom i njenom ideologijom.
Đilasova žrtva: Što je Đilasa navelo da napravi prvi korak ka pobuni? Iz njegovih zapisa moglo bi se zaključiti da je sredinom 1953. godine spoznao da je postao dvorjanin i ideološki pretorijanac jednog komunističkog cezara.
Nakon toga, on je morao pokazati svoje neslaganje. Neslaganje ga je dovelo do sukoba sa Partijom, sistemom i vođom, a sukob odveo u zatvor i stradalništvo. Kada je počeo da objavljuje članke u “Borbi”, on nije znao da će ga oni dovesti do partijskog plenuma na kome će se raspravljati o njegovoj krivici. Ali, nakon izbacivanja iz vlasti, on je znao da će ga objavljivanje “Nove klase” u inostranstvu, na Zapadu, odvesti u zatvor, a njegovu porodicu izložiti pritiscima i stradanju.
Ipak, on se odlučio da podnese tu žrtvu. Njegova borba nije tada mogla biti ohrabrena nadom u pobjedu, jer se totalitarni režimi ruše idejama, samo ukoliko ideje imaju oružanu pratnju. A Đilas je bio sam. Njegova borba bila je lični stav, utemeljen na istoj onoj ideji zbog koje je i pristupio komunističkom pokretu.
U Đilasovoj borbi i stradanju bilo je i iskupljivanja za krvavo saučesništvo u stvaranju tog sistema, ali prije svega – crnogorske potrebe da se, čak i kada to nema nikakvog smisla (ili možda posebno baš tada), brani ideja ili vjerovanje. Ova, crnogorska osnova njegove borbe i pobune - i prije i poslije 1954. godine, potvrđena je nakon objavljivanja autobiografske knjige “Besudna zemlja”.
Bez ove knjige, a to znači bez svjedočenja o njegovom crnogorskom nasljeđu, ne može se razumjeti Đilas.
(KRAJ)
