Centralna Evropa ili Centralna i Istočna Evropa (izrazi se koriste naizmjenično) je važan regionalni entitet, zajednica koja dijeli sudbinu u pogledu geografije, politike i ekonomije, kao i u pogledu ideja i kultura. Što se tiče lokacije na mapi, ona se doživljava kao područje između Baltičkog, Jadranskog i Crnog mora ili (iako je previše pojednostavljeno) između Njemačke i Rusije. Ali prije svega, mi činimo krug zajedničkog sjećanja. Imali smo svoj dio sličnih istorijskih iskustava, posebno u dramatičnom 20. vijeku. Patili smo od dva totalitarizma, smeđeg i crvenog, koji su nas potiskivali i ugnjetavali.
Ali imamo i sjajna, slavna iskustva od prije nekoliko vjekova. Vrijeme od 15. do 17. vijeka, doba nazvano „Evropa dinastije Jagelonija“, da bi se kasnije nazvalo Poljsko-litvanski komonvelt, zabilježen je procvat dobrovoljne političke unije na značajnom dijelu teritorije, preteče današnje Evropske unije, koji je bio prijateljski dom mnogih kultura i vjera i koji je poštovao vladavinu zakona, parlamentarizam i demokratiju. Lekcije iz tih iskustava – i dobrih i loših – nosimo u budućnost kao univerzalno upozorenje, kao i nadahnuće za rad na opštem dobru, na prosperitetu regiona i sve integrisanijoj Evropi.
Važan je i opis Centralne Evrope u smislu vrijednosti. Budući da smo dio zapadne civilizacije više od hiljadu godina, dijelimo njene ideološke temelje. Milan Kundera je sugestivno nazvao Srednju Evropu „otetim Zapadom“, to je dio zapadne civilizacije koji se protiv svoje volje našao pod sovjetskom dominacijom – imperijalnom, autoritarnom i nesposobnom da se upravlja racionalno. Ipak, mora se naglasiti da naša posvećenost vrijednostima koje su izgradile evropsku kulturu nije bez razmišljanja. Možda nam je više nego drugima poznata visoka cijena koju čovjek mora da plati za svoju odbranu. Svjesni smo da čovjek mora da njeguje i pomiri slobodu i odgovornost, prava i dužnosti, individualizam i solidarnost, stav kritike, inovacije i modernizacije sa onim koji njeguje naslijeđe i tradiciju koja opisuje naš identitet.
Na pragu istorijskog prodora 1989. godine, Timoti Garton Eš napisao je da je koncept Centralne Evrope podstakao zapadni svijet da razmišlja hladnoratovskim pojmovima, osporavao zajedničke pojmove i prioritete, ali da je zauzvrat mogao da ponudi nešto novo. Čini se da ovo mišljenje važi i danas kada je učešće srednjoevropskih zemalja u EU i NATO presudan i učvršćen dio evropskog i atlantskog poretka, a kako je naš region svojim solidnim ekonomskim rastom napravio značajan civilizacijski skok. Takođe, danas koncept Centralne Evrope ima u sebi dinamičnost i pozitivan sadržaj. Ako bih jezgrovito predstavio moderno lice Centralne Evrope, uključujući Poljsku kao najveću zemlju u regionu, rekao bih sljedeće: to je zajednica zajedničkog uspjeha i zajednica zajedničkih težnji u isto vrijeme.
Srednja Evropa je savršen primjer koliko je sloboda moćna i kreativna. Sloboda i njena braća i sestre – ekonomska sloboda, preduzetništvo, samouprava, otvaraju prostor za ispunjenje smjelih ambicija i težnji. Razvoj prati napredak slobode. Tri decenije koje su prošle od pada komunizma, regionalnog proboja koji je pokrenuo poljski pokret „Solidarnost“, priča su o velikom ekonomskom uspjehu, o društvenom i civilizacijskom napretku koji se jedva da se dogodio u tako kratkom vremenu u Svjetskoj istoriji. Poljska i cijela Centralna Evropa fascinantno su svjedočenje prilika koje dolazi sa slobodom.
Takođe, možemo poslužiti kao inspirativan primjer kako saradnja, zajedničke inicijative i poduhvati donose pozitivne rezultate. Zahvaljujući njima Centralna Evropa je prestala da bude, kao što je bila u nepovoljnim vremenima, periferno područje između Zapada i Istoka, između imperijalnih sila, i umjesto toga postala je struktura spojena višestrukim vezama, ona koja je svjesna svojih interesa i ima uticaja na tok evropskih poslova. Emancipacija Centralne i Istočne Evrope bila je uspješna, mi smo presudni dio političkih i civilizacijskih procesa.
Dozvoliću da vam skrenem pažnju na tri važna nivoa srednjoevropske saradnje, koja nijesu samo od regionalnog značaja, već su presudna u EU, Atlantiku, pa čak i globalnoj dimenziji. Prva od njih je Višegradska grupa, entitet sa najdužim postojanjem koji okuplja Poljsku, Češku, Slovačku i Mađarsku. Pokrenuta 1991. godine kao platforma za politički dijalog i koordinaciju napora za sticanje članstva u NATO-u i EU, Višegradska grupa se takođe pokazala korisnom kada je postigla ove strateške ciljeve. Danas je jedan od najvažnijih agenata u aktiviranju regionalne saradnje u Centralnoj Evropi i traženju razumijevanja za evropske poslove.
Drugi nivo je Bukureštanska devetka, struktura koja grupiše zemlje istočnog NATO krila: Poljsku, Rumuniju, Litvaniju, Letoniju, Estoniju, Mađarsku, Slovačku, Češku i Bugarsku. Osnovana je 2015. godine u Bukureštu, gde smo potpisali zajedničku izjavu u kojoj se kaže da se devet zemalja u Bukureštu udružuje u naporima da obezbijedi, tamo gdje je to potrebno, „robusno, vjerodostojno i održivo savezničko vojno prisustvo“ u regionu. B9 je u velikoj mjeri odgovor na rusku agresivnu politiku, na nepoštovanje granica i teritorijalnog integriteta susjedne Ukrajine, koji ugrožavaju regionalnu i atlantsku bezbjednost. Nećemo to gledati besposleno.
Treći nivo saradnje je Inicijativa tri mora, koju smo pokrenuli tadašnja predsjednica Hrvatske Kolinda Grabar-Kitarović i ja 2015. Grupu čine zemlje smještene između Baltičkog, Jadranskog i Crnog mora: Austrija, Hrvatska, Češka, Estonija, Litvanija, Letonija, Poljska, Rumunija, Slovačka, Slovenija i Mađarska. Cilj je zajedničko ulaganje u infrastrukturu, transport, energetiku i nove tehnologije koje će podstaći razvoj naših zemalja i doprinijeti koheziji Evropske unije. Kada pogledamo mapu ekonomskih veza unutar EU, vidjećemo značajnu prednost horizontalnih tokova duž ose Zapad-Istok u odnosu na vertikalne tokove duž ose Sjever-Jug.
o uključuje tokove ljudi, robe, usluga i kapitala, ali i infrastrukturne mreže: brze ceste, željeznice, čvorišta, cjevovode, elektro i IT linije. Inicijativa tri mora, projekat čiji je cilj jačanje strukturne transformacije ovog dijela Evrope, treba da popuni nedostajuće elemente „skele“, što će pomoći u jačanju integracije našeg regiona, kao i čitave EU. Činjenica da su, osim kapitala iz EU, u Inicijativu tri mora uključeni i investitori iz Sjedinjenih Američkih Država, Kine i drugih djelova svijeta, osigurava zdravu diverzifikaciju koristi i međusobnu međuzavisnost.
Ovo je slika današnjice i vizija budućnosti Centralne Evrope kao zajednice zajedničkih aktivnosti, uspjeha i ambicioznih težnji. Prošli smo dug i uspješan put – od toga da smo dugo bili region koji gotovo da i nije postojao u glavama glavnih aktera na svjetskoj sceni („u Poljskoj, to znači Nigdje“, kako je Alfred Žari napisao krajem 19. vijeka) – da postane regija koja je jedan od najdinamičnijih djelova svijeta i teži da bude uvrštena u kategoriju civilizacijskih centara. Centralna Evropa – zar ime ne govori sve? Osjetite se pozvano da učestvujete u ovoj fascinantnoj avanturi.
Tekst je istovremeno objavljen u mjesečniku "Wszystko Co Najważniejsze" („Sve što je najvažnije“) u sklopu projekta „Dekada Centralne Evrope“ realizovan zajedno sa Varšavskom berzom.
