Negiranje suverenosti Crne Gore i crnogorskog identiteta uopšte u toj zemlji je doseglo razinu koja nadilazi dnevnopolitičke konfrontacije. Sistematsko, dugotrajno i kontinuirano podrivanje temelja Crne Gore sprovodi se na osmišljen način u kojem se najviše istrajava u tezama kako je crnogorski nacionalni identitet nešto „izmišljeno“ a crnogorski kulturni identitet samo „komunistički konstrukt“.
Ono što zabrinjava mnoge, koji s puno pažnje prate situaciju u Crnoj Gori, jesu pokušaji relativizacije historijskih istina a zatim i revizija povijesnih sinteza. U tom procesu nastoji se derogirati zasluga NOB-a u stvaranju savremenog crnogorskog društva i uspostaviti teza o četnicima kao legitimnoj antifašističkoj sili tokom Drugog svjetskog rata. Ono što zabrinjava, kaže historičar, Boban Batrićević jeste što su nosioci takvog razmišljanja ovladali polugama vlasti i moći pokrenuvši agresivnu politiku prevrednovanja temeljnih društvenih vrijednosti.
Boban Batrićević je historičar i profesor na Fakultetu za crnogorski jezik i književnost na predmetima iz Kulturne istorije i Metodologije naučnih istraživanja. Autor je niza naučnih članaka i dvije monografije, a u drugoj, koja je u završnoj fazi štampanja, bavio se antisemitskom propagandom u Crnoj Gori u Drugome svjetskom ratu.
U Crnoj Gori se odvija historijski prevrat, kako novi vlastodržci, vole često da podsjete javnost. Pošto ste historičar, koji spremno tumači društvene fenomene, moram Vas pitati da li to znači da će sada u zemlji doći do rehabilitacije četničkog pokreta i njegovih istaknutih ličnosti. Evo, recimo, primjer Berana gdje se veoma učestalo pojavljuju grafiti sa likom četničkog vojvode Pavla Đurišića?
– U Crnoj Gori 30. avgusta 2020. godine nije došlo samo do smjene vlasti. Došlo je do smjene jedne ideologije i sistema vrijednosti uspostavljenog obnovom nezavisnosti 2006. godine, a koja je bila i te kako oslonjena na platformu odbrane građanskog koncepta društva i njegovanja antifašističkih vrijednosti koje su pobijedile 1945. godine. Nakon uspjeha na izborima premijer Krivokapić je više puta ponovio kako je u Crnoj Gori smijenjena vlast poslije 75 godina. Poznajući premijerov minuli rad koji krase svečani dočeci međunarodnoga teroriste i ljubitelja četništva Nikole Kavaje, pośećivanje raznoraznih ravnogorskih manifestacija i usko vezivanje za Srpsku crkvu čije je sveštenstvo prije nekolike godine u Crnoj Gori držalo pomen Draži Mihailoviću, nije teško zaključiti kakva je trenutna atmosfera u zemlji.
Koalicija na čijem se čelu tokom izbornog procesa nalazio Krivokapić u svojim redovima ima i četničkih vojvoda i agilnih promotera velikosrpske doktrine koji su protekle decenije afirmisali tezu o četničkom pokretu kao antifašističkom. Nedavno je jedan od poslanika te koalicije na javnome servisu Crne Gore govorio o značaju četnika za pobjedu nad okupatorom, iako je istoriografija odavno utvrdila da četnički pokret u Crnoj Gori od svog osnivanja nije uputio nijedan jedini metak protiv stranih zavojevača već je svu svoju djelatnost usmjerio ka uništenju partizana i nepravoslavnog stanovništva, mahom muslimanskog.
Kad ljudi takvih nazora dođu na vlast, onda ne treba da čudi slučaj sve češćih šovinističkih grafita sa skarednim porukama i likom ratnog zločinca Pavla Đurišića, naročito ne u Beranama đe već nekolike godine funkcioneri iz redova aktuelne vladajuće većine u Crnoj Gori čine napore da mu podignu spomenik u selu Zaostro u toj opštini, đe se jedno vrijeme u toku Drugoga svjetskog rata nalazio njegov štab.
Da li je u Crnoj Gori aktivan proces izjednačavanja četnika i partizana i uopšte razvija li se otklon od antifašističkog i NOB-eovskog naslijeđa?
– Istorijski revizionizam koji je zahvatio neke države nastale procesom disolucije Jugoslavije zaobišao je Crnu Goru. Svjesna značaja koji su vojno i institucionalno tokom rata izvojevali Narodnooslobodilački pokret i AVNOJ, prije svega na polju obnove crnogorskog subjektiviteta poništenog 1918. godine, prethodna crnogorska vlast nije odustala od principa antifašizma te time i nasljeđa NOB-a. Isti je slučaj s crnogorskom istoriografijom koja je prethodnih decenija kritički preispitala i dala sud o svim pokretima na tlu Crne Gore, ali nije upala u zamku revizionizma i rehabilitacije kvislinških formacija.
No, pored te činjenice u crnogorskome je društvu, najviše zahvaljujući radu SPC i srpskih nacionalističkih organizacija, političkih partija i medija, mukotrpno rađeno na stvaranju paralelne „istorijske istine“ i popularizaciji četničkog pokreta koju je pratila žestoka difamacija crnogorskih partizana i partizanki. Pokojni mitropolit SPC u Crnoj Gori Amfilohije Radović čitav svoj tridesetogodišnji duhovni staž posvetio je pospješivanju i produkciji negativnih stereotipa i doživljaja narodnooslobodilačkog pokreta, ne bježeći od reprint izdanja kolaborantskih glasila. Najslikoviti primjer njegova rada jeste ponovno publikovanje brošure „Pakao ili komunizam u Crnoj Gori“, koju su četnici izdavali tokom 1943. godine.
Pokojni Radović, kao osvjedočeni neprijatelj emancipovane Crne Gore, često je u svojim dobro medijski ispraćenim nastupima vrijeđao Crnogorce nazivajući ih „Đilasovom kopiladi“ nastalom u „Brozovom Jajcu“. Savremenu i obnovljenu, nezavisnu Crnu Goru karakterisao je kao „avnojevsku fildžan državu“ koja se odnarodila od srpstva i pravoslavlja, za što je uglavnom krivio komuniste i partizane. Najveći problem sadašnje Crne Gore upravo je taj što je Amfilohije Radović bio simbol nove crnogorske vlasti i stožer koji je okupio njene konstituente. Premijer Krivokapić je u noći izborne pobjede otišao na rukoljub mitropolitu Radoviću što je bio jasan odgovor na pitanje – ko je zapravo pobijedio na izborima u Crnoj Gori.
Iako je u međuvremenu mitropolit umro, njegovo nasljeđe je i dalje živo i aktivno, što se vidi po sastavu ministara crnogorske Vlade koju je kadrirala SPC. Za očekivati je da će takva Vlada pokušati rehabilitovati četnički pokret, samo je pitanje kojim će modelom to pokušati da provuče.
Koliko danas Crna Gora pamti svoje velikane NOB-a, poput Đilasa, Svetozara Vukmanovića – Tempa, Rifata Burdžovića – Trša, Jove Kapičića, Vladimira Dapčevića?
– Kad govorimo o ličnostima koje ste Vi pomenuli, bitno je na početku napomenuti da su njihove biografije prošle kritičku istoriografsku analizu i da se o njihovu djelovanju može naići na različite interpretacije i mišljenja uz naročito uvažavanje doprinosa koji su dali antifašističkoj borbi. O njima kao simbolima NOB-a uz pomen još mnogih značajnih Crnogoraca i Crnogorki koji su ginuli i učestvovali u oslobođenju Jugoslavije i njenoj poslijeratnoj izgradnji poput Save Kovačevića, Ivana Milutinovića, Peka Dapčevića, Vladimira Popovića-Španca, Veljka Mićunovića, Veljka Vlahovića, Veljka Milatovića, Stane Tomašević, Danice Marinović itd. postoji pozitivno śećanje u najvećem dijelu kako stručne tako i laičke javnosti.
Glavni grad Crne Gore prije tri godine podigao je spomenik Josipu Brozu Titu, što smatram izuzetnim činom. Ove godine 13. jula Crna Gora će obilježiti 80 godina od izbijanja najmasovnijeg antifašističkog ustanka u Evropi. Biće to prva velika prilika da testiramo novu vlast po pitanju odnosa prema tome slavnome činu. Ne sumnjam da će premijer i njegovi saradnici ponovo napraviti neki skandal o kojemu će pisati region.
Koliko se danas u Crnoj Gori govori javno o četničkim zločnima nad Bošnjacima i islamskim stanovništvom tokom Drugog svjetskog rata, posebice onim koji se se desili u dolini rijeke Lim? Koliko su to poznate stvari i kako ih javnost prihvaća?
– Kao i u mnogo čemu, i po ovome pitanju javnost je podijeljenja. Interpretatore tih zločina možemo podijeliti u tri kategorije. S jedne strane stoje oni najbrojniji, baštinici NOB-ovskog nasljeđa koji osuđuju zločine četnika i drže do toga da se četnički pokret nikad ne smije rehabilitovati. S druge strane stoje najmoćnije strukture aktuelne crnogorske vlasti koje izbjegavaju govoriti o pokoljima Bošnjaka i ostalog islamskog stanovništva. Ti isti ljudi odbijaju priznati genocid u Srebrenici. U sredini između ova dva pola nalazi se nekakva kvazigrađansko-liberalna, „lijeva“ javnost, politički oličena u partijama potpredśednika Vlade Dritana Abazovića i predśednika Parlamenta Alekse Bečića, čiji sljedbenici odbijaju govoriti o takvim temama tvrdeći da one svađaju crnogorsko društvo i skreću pažnju s ekonomskih problema.
Tome političkom bloku neophodna je potpuna reformska promjena pristupa istorijskim temama jer se prećutkivanjem ratnih zločina aboliraju dželati. Nema te ekonomije koja može odmijeniti suočavanje s prošlošću. Da su se Njemci 1945. godine vodili logikom kojom se danas vodi „najnapredniji“ dio crnogorske vlasti, denacifikacija u obrazovnom i vrijednosnom sistemu nikad ne bi bila sprovedena. A sumnjam i da bi Njemci danas bili toliko ekonomski snažni da se nijesu odrekli politike „krvi i tla“.
Na kraju moram istaći da je crnogorska istoriografija o zločinama četnika dala svoj sud i da se o tim zločinima i dalje otvoreno piše.
Hajde sada da se vratimo još nekoliko desetljeća u nazad kako bismo pokušali razjasniti neke stvari. Da li je Crna Gora postojala kao država prije nego je ušla u sastav Kraljevine SHS/Jugoslavije i pod kojim je uslovima došlo do pristupanja Crne Gore toj novoj državnoj zajednici?
– Na Berlinskome kongresu 1878. godine Crna Gora stekla je međunarodno priznanje. Kao takva ušla je u Prvi svjetski rat na strani sila Antante koje su pobijedile u ratu. Međutim, u skladu s poretkom nove Evrope nastale u Versaju nije bilo mjesta za nezavisnu Crnu Goru koja je prećutnim držanjem pobjedničkih sila utopljena u novostvorenu južnoslovensku državu na čelu s dinastijom Karađorđević.
Procesom likvidacije nezavisne Crne Gore tokom Prvog svjetskog rata rukovodili su srpska Vlada u egzilu i njen premijer Nikola Pašić. Po njegovom shvatanju, Crna Gora je trebala biti pripojena Srbiji, što je i učinjeno novembra 1918. godine na tzv. Podgoričkoj skupštini. Budući da su se crnogorski kralj Nikola I Petrović-Njegoš i njegova Vlada od pada Crne Gore pod austrougarsku okupacionu vlast 1916. godine nalazili u egzilu, a crnogorska vojska internirana u austrougarskim logorima, sukcesija Crne Gore Srbiji bila je olakšana. Mimo Ustava Kraljevine Crne Gore i njenih institucija, agenti i podržavaoci politike srpskoga dvora i Nikole Pašića organizovali su nelegitimnu i nelegalnu skupštinu na kojoj su izglasali zabranu povratka crnogorskoga kralja u domovinu i smjenu njegove dinastije s prijestola. Poslanici Podgoričke skupštine izglasali su bezuslovno „ujedinjenje“ Crne Gore s „bratskom Srbijom“ te je time obrazovana „Velika Srbija“ koja će se 1. decembra 1918. godine ujediniti s državnom tvorevinom Slovenaca, Hrvata i Srba i tako obrazovati Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.
Nečuven gubitak svakog subjektiviteta i nezavisnosti dovešće do velikih nezadovoljstava u Crnoj Gori, na što je odgovoreno žestokim terorom srpske okupacione vojske koja je u međuvremenu ušla na crnogorski prostor da uspostavi upravu. Januara 1919. godine razočarano crnogorsko stanovništvo podiglo je Božićni ustanak u kome je učestvovalo preko 4.000 ljudi. Žestokom intervencijom srpske vojske i pristalica bezuslovnoga ujedinjenja (u literaturi i pamćenju poznati i kao „bjelaši“) ustanak je skršen. Neprijateljstva ipak nijesu okončana još nekoliko godina, zbog čega je srpska vojska sprovodila kaznene ekspedicije. Smatra se da je od srpskih represalija stradalo preko 5.000 ljudi. Hrvatski istoričar Ivo Banac o tome je zapisao: „Bjelaši su, često uz pomoć žandara, više plјačkali i palili, no što su progonili bjegunce. Krali su stoku, uništavali pčelinjake, palili kuće, uzimali taoce (često žene i djecu), a katkada su strijelјali zaroblјenike bez suđenja. Počinili su također mnoga silovanja i strahovite okrutnosti: na primjer, oderali su žive dvojicu članova bratstva Bulatović u Rovcima.“
Takav odnos uticaće na međuratnu situaciju u Crnoj Gori i nepopularnost srpske dinastije Karađorđević, zbog čega će se u tome periodu izuzetno razviti komunistički pokret koji je Crnogorcima obećavao nacionalnu ravnopravnost, izvojevanu tek u Drugome svjetskom ratu.
Šta se dešavalo sa crnogorskom crkvom? Da li je Crnogorska pravoslavna crkva bila autokefalna i na koji je način i pod kojim uslovima postala sastavni dio Srpske pravoslavne crkve?
– Pravoslavna crkva u Crnoj Gori do formiranja države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca imala je svoje śedište na Cetinju i funkcionisala kao autokefalna crkva na čelu s crnogorskim mitropolitom. Crnogorsku crkvu priznavale su sve ostale pravoslavne crkve u svijetu. Ukidanjem crnogorske državnosti 1918. stvoreni su uslovi za ukidanje Crnogorske crkve.
Godine 1920. ukazom regenta Aleksandra Karađorđevića izvršeno je pripajanje Crnogorske crkve novoformiranoj Beogradskoj patrijarišiji, čime je ona u potpunosti ukinuta, a crkveno śedište prvi put nakon pet vjekova izmješteno van Crne Gore. Zakonom o Srpskoj pravoslavnoj crkvi iz 1929. godine te Ustavom Srpske pravoslavne crkve iz 1931. ta odluka je i zvanično i „kanonski“ zaokružena.
Sada opet nekoliko pitanja koje se tiču poltičke aktualnosti. Kako gledate na opetovano osporavanje crnogorskog identiteta, a samim tim i crnogorske suverenosti, kulture i jezika?
– Od jednonacionalne i jednovjerske Vlade čiji je najsnažniji konstituent kompletan svoj politički angažman posvetio borbi protiv nezavisnosti Crne Gore i negiranju crnogorskog identiteta ne možete očekivati da u aktuelnim okolnostima bude naklonjena ne samo Crnogorcima i Crnogorkama no i manjinskim narodima u Crnoj Gori. Ta osporavanja su dakle oduvijek postojala, samo što su danas te tvrdnje na pozicijama moći i kroje sudbinu Crnoj Gori. Ubijeđen sam da će dok god ova Vlada bude na vlasti crnogorski identitet, jezik i kultura biti ugroženi, u čemu će joj pomagati Srpska pravoslavna crkva kao glavni inkubator anticrnogorske politike.
Samo ću pomenuti slučaj da je prije nekoliko dana jedan visoki dostojanstvenik SPC u Crnoj Gori napisao fašistoidnu kolumnu u kojoj je ponovio tradicionalističke tlapnje da Crnogorci ne postoje kao narod. Niko iz crnogorske Vlade nije osudio takve skarednosti. A i kako će kad ju je crkva formirala?!
Gubi li Crna Gora multietničku i multikonfesionalnu dimenziju s vlašću koja je u potpunosti okrenuta SPC-u i svetosavskoj ideologiji. Šta znači potez premijera Zdravka Krivokapića koji svoju vladu atribuira kao „apostolsku“?
– Ne samo da gubi, nego se kompletna crnogorska višenacionalna i viševjerska struktura urušava dominacijom i poplavom kadrova i ideja koje je delegirala SPC. To što je Krivokapić svoju Vladu atribuirao kao „apostolsku“ potvrđuje navode koje sam u ovome intervjuu više puta ponovio – SPC kontroliše politički život u Crnoj Gori te time uništava sekularizam i građansko ustrojstvo.
Može li Dritan Abazović očuvati građanski i sekularni identitet Crne Gore, jer on i članovi njegove partije, sesamodefinišu kao građanski pokret?
Bojim se da Dritan Abazović nema kapaciteta za očuvanje građanskog i sekularnog identiteta Crne Gore. Svojim držanjem i potezima od izbora naovamo više je išao na ruku politici „srpskoga sveta“ nego suverene i euroatlanske Crne Gore. Koliko je Abazović sposoban da nešto očuva, pokazuje najnoviji i ujedno najveći obavještajni skandal u istoriji crnogorske bezbjednosti. Detaljnom istragom utvrđeno je da je partija Dritana Abazovića, aktuelnog vicepremijera zaduženog za koordinisanje službama bezbjednosti, platila hotelski smještaj za agenta srpske obavještajne službe Simijanovića koji se Dritanovoj URI predstavio kao američki diplomata. Potom je, novopostavljeni direktor crnogorske Agencije za nacionalnu bezbjednost Vukšić, protiv čijeg imenovanja Abazović nije imao nikakvih zamjerki iako se zna da dolazi iz struktura bliskih Vučiću i Putinu, odao imena crnogorskih i NATO agenata koji su razotkrili Simijanovićev identitet.
Blamažu zbog koje u ozbiljnim zemljama pada Vlada Abazović je nazvao „propustom“. Kako je uspio da očuva bezbjednosni sektor u Agenciji za nacionalnu bezbjednost i Ministarstvu odbrane, bojim se da je Abazović toliko kadar očuvati građansku i sekularnu bit Crne Gore. Za ovih pola godine on je uspio u tome da od sebe i svoje stranke udalji najveći dio suverenistički i građanski opredijeljenih birača što je u potpunosti uništilo njegovu zamisao da će pad Đukanovićevog DPS-a dovesti do urušavanja te stranke. A ona ne da se nije urušila, nego se čini – potpuno stabilizovala. Ukoliko Abazović uskoro ne shvati da se euroatlanska budućnost Crne Gore ne može graditi s Putinovim i Vučićevim ekspoziturama, toliko gore po njegovu stranku i po državu Crnu Goru.
