U Crnoj Gori autentični antifašizam je meta projekta koji nastoji da redefiniše identitet ove zemlje na temeljima crkve, nacije i borbe protiv komunizma. On obuhvata, istovremeno, istorijski revizionizam i negacionizam, smatra analitičar Digitalnog forenzičkog centra Marko Banović.
U intervjuu za Pobjedu, on je precizirao da je cjelokupni antifašistički pokret iz Drugog svjetskog rata „meta istorijskog revizionizma baziranog na dezinformacijama i lažnim narativima“, te da je taj proces tekao istovremeno u državama nekadašnje Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije koje su se „trudile da marginalizuju antifašističku tradiciju“ kao temelj jugoslovenskog državnog identiteta.
“Riječ je o široj strategiji promjene vrijednosnog sistema crnogorskog društva u pravcu njegovog usklađivanja sa narativima iz Srbije, đe je već odavno došlo do izjednačavanja partizanskog i četničkog pokreta. To usklađivanje doprinosi povećanju uticaja Srbije na unutrašnje prilike u Crnoj Gori, te jača prosrpske organizacije i nacionalističke strukture iz naše zemlje kojima je prioritet interes Srbije, a ne Crne Gore. Takvo djelovanje dovodi i do sve veće društvene polarizacije i destabilizacije”, dodao je on.
Kako je precizirao, primarni sponzor ovih narativa je Srbija, ali i Rusija takođe koristi isto za ostvarivanje svojih interesa u našoj zemlji.
“Upravo Kremlj agresiju na Ukrajinu uklapa u narativ o borbi protiv fašizma i nacizma, stoga Srpska pravoslavna crkva rehabilitacijom četničkog pokreta kreira ideološki most između srpskog nacionalizma i ruskog imperijalnog diskursa. Cilj te agende je formiranje šireg kulturno-političkog fronta koji koristi antifašističku retoriku kao sredstvo za opravdavanje agresivnih i revizionističkih politika na Balkanu”, pojašnjava sagovornik Pobjede.
Banović ukazuje da često korišćen narativ „da se temama iz prošlosti pokušava skrenuti pažnja sa bitnijih tema poput korupcije i kriminala ili ekonomije“, u stvari, „predstavlja izgovor onih društvenih aktera koji izbjegavaju da se javno i jasno izjasne o djelovanju saradnika okupatora tokom Drugog svjetskog rata“.
“Takođe, narativ se koristi i za bježanje od odgovornosti za saradnju sa organizacijama koje otvoreno veličaju fašiste i zločince”, naveo je on.
Posebno ukazuje da su mladi najosjetljiviji na dezinformacije „naročito kada im se plasiraju kroz obrazovanje, društvene mreže, vjerske i medijske kanale“.
“Ako se ovakvi narativi nastave, postoji realna opasnost da se kolektivna svijest mladih oblikuje po mjeri propagande, a ne na osnovu istine i dokazanih istorijskih činjenica”, zaključuje Banović.
Zbog čega se, nakon 84 godine od Trinaestojulskog ustanka, insistira na plasiranju dezinformacija o antifašističkom karakteru tog događaja? Zašto se u Crnoj Gori trenutno najviše dezinformacija vezuje za antifašizam i Drugi svjetski rat?
Banović: Antifašistički pokret iz Drugog svjetskog rata je meta istorijskog revizionizma baziranog na dezinformacijama i lažnim narativima. To je proces koji traje dugo, jer su se sve države nastale nakon raspada SFRJ trudile da marginalizuju antifašističku tradiciju, jer je ona bila temelj jugoslovenskog državnog identiteta.
Tri su ključna cilja koja stoje iza tog procesa. Prvi je rehabilitacija fašističkih pokreta koji su tokom Drugog svjetskog rata bili saradnici okupatora. Ne samo rehabilitacija, već i relativizacija stravičnih zločina koje su oni počinili.
Drugi cilj je jačanje nacionalizma i nacionalističkih struktura koje svoje politike i stavove crpe iz ideologije kolaboracionističkih pokreta tokom rata.
U Crnoj Gori, u kojoj se godinama vodi intenzivan kulturno-identitetski rat, iskristalisao se i treći cilj, a to je unižavanje i negiranje crnogorske državnosti. Nacionalističke strukture odavno koriste narativ „da je današnja Crna Gora nastala u komunizmu“, pokušavajući da delegitimizuju obnovu crnogorske nezavisnosti, ali i samo postojanje crnogorske državnosti i crnogorskog identiteta.
U Crnoj Gori, autentični antifašizam je meta projekta koji nastoji da redefiniše identitet ove zemlje na temeljima crkve, nacije i borbe protiv komunizma. On obuhvata, istovremeno, istorijski revizionizam i negacionizam.
Koje su ključne organizacije, odnosno adrese sa kojih stižu takve izjave?
Banović: SPC ima ključnu ulogu u zatiranju antifašističkog nasljeđa u Crnoj Gori. U izjavama svih njihovih sveštenika pominje se samo komunističko zlo koje je progonilo vjeru i tradiciju, činilo zločine.
U tom procesu, vidna je koordinacija SPC sa pojedinim političkim strukturama i liderima, medijima, NVO i udruženjima koji nose srpski ili ruski predznak. Te organizacije su prepoznate kao ključni kanali za širenje malignog uticaja Srbije i Rusije u Crnoj Gori.
Da li su ovakve dezinformacije samo jedan od pokušaja skretanja pažnje sa mnogo bitnijih tema ili su dio šire strategije - i koje?
Banović: Riječ je o široj strategiji promjene vrijednosnog sistema crnogorskog društva u pravcu njegovog usklađivanja sa narativima iz Srbije, đe je već odavno došlo do izjednačavanja partizanskog i četničkog pokreta. To usklađivanje doprinosi jačanju uticaja Srbije na unutrašnje prilike u Crnoj Gori, te jača prosrpske organizacije i nacionalističke strukture iz naše zemlje kojima je prioritet interes Srbije, a ne Crne Gore. Takvo djelovanje dovodi i do sve veće društvene polarizacije i destabilizacije.
Takođe, osvrnuo bih se i na često korišćen narativ „da se temama iz prošlosti pokušava skrenuti pažnja sa bitnijih tema, poput korupcije i kriminala ili ekonomije“. Taj narativ predstavlja izgovor onih društvenih aktera koji izbjegavaju da se javno i jasno izjasne o djelovanju saradnika okupatora tokom Drugog svjetskog rata. Takođe, narativ se koristi i za bježanje od odgovornosti za saradnju sa organizacijama koje otvoreno veličaju fašiste i zločince. Taj narativ dodatno potpomažu pojedini mediji čime, zapravo, omogućavaju još brže širenje dezinformacija o borbi protiv fašizma tokom rata.
Koje dezinformacije su trenutno aktivne u regionu i ko su njihovi glavni realizatori?
Banović: Imamo dva uporedna procesa. Prvi je rehabilitacija i veličanje ratnih zločinaca poput Draže Mihailovića ili Pavla Đurišića. Drugi je kreiranje narativa da su partizani bili zločinci, a četnici žrtve tokom Drugog svjetskog rata. To su zaista opasni narativi, jer se baziraju na snažnim emocionalnim manipulacijama.
Najbolji primjer toga je skup održan u Sloveniji sredinom juna, na kojem su prisustvovali prosrpski političari iz Crne Gore, predstavnici SPC, te predstavnici srpskih nevladinih organizacija i krajnje desničarske grupe.
Značajno je napomenuti da SPC rehabilitacijom četničkog pokreta usklađuje djelovanje sa savremenim narativima zvanične Rusije. Upravo Kremlj agresiju na Ukrajinu uklapa u narativ o borbi protiv fašizma i nacizma, stoga SPC rehabilitacijom četničkog pokreta kreira ideološki most između srpskog nacionalizma i ruskog imperijalnog diskursa. Cilj te agende je formiranje šireg kulturno-političkog fronta koji koristi antifašističku retoriku kao sredstvo za opravdavanje agresivnih i revizionističkih politika na Balkanu.
Koje države su glavni „sponzori“ takvih narativa?
Banović: Primarni sponzor ovih narativa je Srbija, što je više nego očigledno. Pored Srbije, Rusija takođe koristi iste narative za ostvarivanje svojih interesa u Crnoj Gori.
Na primjer, u junu 2023. godine, u Nikšiću, u Hramu Svetog Vasilija Ostroškog, održan je parastos Draži Mihailoviću. Tokom liturgije, tadašnji episkop Metodije izjavio je da je „Rusija nada za čitav slobodoljubivi svijet“. Događaju su prisustvovali predsjednik opštine Nikšić Marko Kovačević, tadašnji predsjednik SO Nikšić Nemanja Vuković, kao i bivši ruski ambasador u Crnoj Gori Vladislav Maslenikov. Taj događaj jasno pokazuje sinergiju i zajedničke ciljeve Srbije i Rusije u rušenju antifašističkog nasljeđa Crne Gore.
Da li to, u krajnjem, može uticati na mlade da njihova percepcija tih događaja bude u skladu sa propagandnim porukama koje su stigle kroz dezinformacije, umjesto sa istorijskim činjenicama?
Banović: Apsolutno. Mlade generacije su najosjetljivije na sistematske dezinformacije, posebno kada im se plasiraju kroz obrazovanje, društvene mreže, vjerske i medijske kanale. Ako se ovakvi narativi nastave, postoji realna opasnost da se kolektivna svijest mladih oblikuje po mjeri propagande, a ne na osnovu istine i dokazanih istorijskih činjenica.
Nije slučajno što SPC vrši snažan pritisak za uvođenje vjeronauke u javne obrazovne ustanove u Crnoj Gori, jer tako može bolje da kontroliše narative koji se plasiraju.
Srbija kroz svoje kanale teži da utiče na mlade generacije u Crnoj Gori i oblikuje ih kroz „tradicionalne vrijednosti“ koje, u suštini, predstavljaju nacionalizam, netrpeljivost, prekrajanje istorije i veličanje ratnih zločinaca.
Koje se još opasne dezinformacije mogu pojaviti u Crnoj Gori u narednom periodu?
Banović: Već postoje ustaljeni narativi koji se konstantno plasiraju crnogorskoj javnosti, i sa tim će se nastaviti u narednom periodu. To su narativi koji pokušavaju da aboliraju saradnju četnika sa okupatorom i da ih predstave kao žrtve i patriote. Istovremeno, plasiraju se narativi koji diskredituju partizanski pokret.
Tu su i narativi o nepravdi koja je napravljena Srbiji kreiranjem SFRJ i, naravno, ugroženosti prava SPC za vrijeme Jugoslavije.
To se onda nadovezuje na ratove iz devedesetih, relativizaciju zločina, negiranje genocida u Srebrenici i na kraju se, kroz sve to, prožima narativ o nepostojanju crnogorskog identiteta i državnosti.
Istorija se ne tretira kao nauka, već kao sjećanje
Što bi mogli biti naredni potezi i poruke u cilju dalje kompromitacije i brisanja istorijskih činjenica u vezi sa antifašističkim pokretom u Crnoj Gori?
Banović: Procesi dezinformisanja i prekrajanja istorije nastaviće da se intenziviraju, posebno kada su strukture koje stoje iza tog procesa osjetile da država i društvo nemaju ili ne žele da daju adekvatan odgovor na te procese.
U Crnoj Gori, posljednjih godina, antifašizam kao civilizacijska vrijednost je značajno marginalizovan, a sada imam utisak da se čini sve da se unizi.
Dodjela Trinaestojulske nagrade ljudima koji su, još po političkoj vokaciji, antipodi vrijednostima antifašizma i poznatiji po negiranju crnogorskog identiteta i samostalne države, nego po svojim djelima, najbolji je način da devalvirate vrijednosti koje nagrada jednog tako velikog praznika simbolizuje. I to nije slučajno.
Meta dezinformacija i prekrajanja istorije nije samo period za vrijeme Drugog svjetskog rata, već i cijeli period tokom postojanja SFRJ, kao i ratova koji su uslijedili nakon njenog raspada. Iako su već uveliko i ratovi iz devedesetih meta dezinformacija i prekrajanja istorije, smatram da će se i u tom segmentu intenzivirati dezinformacione kampanje. Zagovornici ideje „srpskog sveta“ pokušaće da plasiraju lažne narative mladim generacijama koje taj period nijesu doživjele, s ciljem trajne promjene kolektivnog sjećanja. Nažalost, istorija se u našem regionu ne tretira kao nauka, već kao sjećanje.
