(S. Radhakrishnan, Indian Philosophy)
Kako sve više i više govorimo o naciji, o slavnoj istoriji, presudnim bitkama, junačkim porazima, junacima i izdajnicima i to kao o svetim i neprikosnovenim istinama, potrebno je pozabaviti se što jeste istorijska objektivnost, a što spada u domen političke mitologije. Da bi se razumio sadržaj napisanog, potrebno je rasčistiti magle u glavama mnogih i njihovo odbijanje da prihvate aksiom kada su nacije nastale.
Razlike između etničkog i nacionalnog identiteta: U stručnoj raspravi o naciji, nacionalizmu i nacionalnom identitetu postignuta je saglasnost o tome da ti pojmovi i/ili entiteti predstavljaju pojave koje su nastale u epohi Moderne i modernog društva, od kraja XVIII stoljeća nadalje. Razlike između etničkog i nacionalnog identiteta se mogu sumirati kroz nekoliko elemenata koji etnicitet „pretvaraju“ u naciju: politička organizacija „na evropski način“; „imaginarna zajednica“ – mitska priča o naciji „koja zaranja u duboku prošlost, priča vjekovnu epopeju u kojoj se pojavljuju nacionalni heroji, slavni događaji“ (Benedikt Anderson); „monopol legitimne kulture“ (Ernest Gelner); nosilac nacionalne ideje i njen „konzument“ (Erik Hobsbaum). Još jedna specifična razlika nacije u odnosu na etnicitet, kako navodi Erik Hobsbaum (Eric Hobsbowm), jeste činjenica da je ona „istorijska novina“. „Nema ozbiljnog naučnika koji će danas zastupati stanovište koje se poput strašila obično pripisuje primordijalistima... Svi se slažu s tim da su nacije istorijski konstrukti, mada postoje neslaganja oko relativne težine koju u tom procesu imaju predmoderne tradicije i promjene svojstvene moderni, drevna sjećanja i novija pokretljivost, ‘autentično’ i ‘vještačko’ osjećanje pripadnosti grupi“ (Brubaker, 1996: 15)
Mitovima su se bavili još helenski mislioci. Za Platona je mit laž, iskrivljena, pogrešna, izvitoperena slika o stvarnosti. Tu tradiciju govora o mitu kao laži preuzima i hrišćanstvo, koje sve što nije sadržano u svetim knjigama proglašava mitom, odnosno kao laž. Takvo tumačenje mita, mita kao lažne slike, preuzima pozitivistička nauka, smatrajući mitom sve što nije empirijski utemeljeno. Postojalo je i drugačije gledanje na mit, poput Ničea i Bergstona koji su gledali na mit kao dio zamagljene istine. Frojd, još više Jung, koristili su mit za dokazivanje mnogih svojih postavki.
Antropolozi i etnolozi su u novije vreme doprinijeli shvatanju mita kao priči koju ne treba odmah otpisati kao lažnu. Takođe se sve više govori i piše o političkim mitovima. Benedik Anderson je u čuvenoj knjizi Nacija zamišljena zajednica lansirao ideju o imaginarnom kao okviru procesa u kome se političke zajednice – a, prije svih, nacija – formiraju i reprodukuju. Britanci Ernst Gelner i Erik Hobsbaum i francuski filozof Etjen Balibar su, baveći se istorijom i teorijom nacije i nacionalizma, osvjetlili ulogu imaginacije, fikcije i mita u nastanku i funkcionisanju ove vrste političke zajednice i nastanku njene ideologije. Treba pomenuti i Raula Žirardea, autora knjige Politički mitovi i mitologije.
Mitski identitet nacije: Mitske priče se mogu otkriti kao konstitutivni elementi pri oblikovanju bilo kog kolektivnog identiteta. Mitski identitet nacije jeste objektivacija fikcije kao stvarnih karakteristika jednog naroda. Po Smitu, „za taj mit je bitna ideja da nacije postoje od pamtivjeka. Za Gelnera i za Smita nacije nijesu ni prirodne ni vječite već stvorene zajednice koje su, poput zgrada ili umjetničkih djela, istovremeno i stvarne i zamišljene, pa ne mogu biti svedene na puke proizvode imaginacije, „narative“ podložne „dekonstrukciji“, ili instrumentalistički protumačene samo kao manipulativno sredstvo socijalnih elita.
Politički mit je ideološko objašnjenje političkog fenomena u koje vjeruje neka društvena grupa. Važna osobina mita jest da se u njega vjeruje bez traženja argumenata. Politički mitovi na krajnje prost način objašnjavaju složenu društvenu stvarnost.
Budući da se u crnogorskom društvu u najjačoj mjeri osjećaju posljedice mitološkog pojednostavljivanja društvenih procesa koji su prethodili izgradnji savremene crnogorske države i miješaju sadašnjost i prošlost u traženju potvrde svojih stavova u mitološkim predstavama i nasljeđu, neophodno je dekonstruisati što je autentični mit ovih prostora, a što je politički mit kao dio idejnih projekata u stvaranju državnih tvorevina.
Srpstvo u Crnoj Gori kao politički mit: Srpstvo u Crnoj Gori kao politički mit se javlja u XVIII stoljeću kad vladike iz dinastije Petrović Njegoš počinju da za svoju političku ideju traže uporište u mitskom nasljeđu koje je uglavnom baštinila Srpska pravoslavna crkva. U tim vremenima nije moguće govoriti o nekoj svjesnosti o nacionalnom porijeklu među običnim življem u Crnoj Gori. Dobro je znana činjenica da je u tim vremenima stanovništvo Crne Gore bilo uglavnom nepismeno. Izuzetak su bili sveštena lica i poneki vladar i to većinom u rudimentarnoj formi. Postavlja se pitanje zašto nije traženo uporište u prošlosti Crne Gore za stvaranje sopstvenog mita kao tačke okupljanja u otporu tadašnjoj osmanlijskoj državi? Ne računajući mitsku figuru Ivana Crnojevića (Ivan-bega), koja je bila izrazito prisutna u svijesti tadašnjeg crnogorskog naroda, sva crnogorska tradicija je bila vezana za prednemanjićku okupaciju tadašnje Duklje-Zete i dio je istorije Crne Gore u kojoj je Crkva bila pod jurisdikcijom papske krune.
Na toj tradiciji crnogorske vladike, kao dio istočno-pravoslavne Crkve, nijesu mogle graditi nacionalne mitove pa se posegnulo za pozajmljenim mitovima koji su ionako bili dio tradicije Crkve koja je instalirana u Crnoj Gori nedugo nakon dolaska Nemanjića. Umjesto „Bodinovog carstva“ - „Dušanovo carstvo“. Simbioza između srpske mitologije kao političkog, ideološkog projekta i crnogorske državne politike svoj vrhunac će dostići za vrijeme Nikole I Petrovića Njegoša. Nikola I se zanosio idejom da se nakon propasti Osmanskog carstva neće obnavljati sednjevjekovne države, već da će se stvoriti novo „Dušanovo carstvo“ čiji će dio biti i Crna Gora, zajedno sa Srbijom, Bosnom, Hercegovinom, dijelom Dalmacije, Starom Srbijom i Makedonijom. Govorimo o dobu kad su u čitavoj Evropi nastajali pokreti, predvođeni kulturnim i političkim elitama, koje su aktivno radile na izgradnji nacionalnog jedinstva i pripadnosti naciji, koristeći istorijsko nasljeđe i mit kao jedno od osnovnih sredstava za podizanje nacionalne svijesti. „Evropske nacije su plod istorijske izgradnje. Intelektualci XIX i XX stoljeća su joj iskovali simbole, heroje i događaje. […] Nacije se nijesu „probudile“ u prošlom stoljeću (u 19. stoljeću, op. a.) da bi se oslobodile tiranije: prije toga nijesu ni postojale“ (Eric Hobsbowm).
Doktrinarna pozadina ruske pomoći i „Dušanovo carstvo“ kralja Nikole: Kako ovaj tekst nema ambicije da se bavi istorijom, neću se upuštati u instrumentalizaciju Nikole I od strane ruske carevine na obnavljanju velike slovenske države kao dijelu ruske istočne politike. Ovo je važno utoliko što u velikoj mjeri objašnjava ambicije Nikole I Petrovića kao obnovitelja „Dušanovog carstva“ uz obilatu finansijsku podršku ruske carevine i njegov predan rad na konstruisanju nacionalne svijesti Crnogoraca i otjelotvorenju mita kod Crnogoraca o zajedničkoj istoriji i porijeklu sa srpskim narodom. Lažna sablja kralja Milutina koju je Nikola I dobio od ruskog cara „kao istorijski nasljednik Nemanjića“ u dobroj mjeri govori o doktrinarnoj pozadini ruske pomoći. Ruski konzul u Dubrovniku Jonin piše o idejama Nikole I da Prizren bude glavni grad Crne Gore, a njegov prethodnik Konstantin Petković, pisao je o knjaževoj opsesiji da Crna Gora bude Pijemont na Balkanu, a on (knjaz) balkanski Vitorio Emanuelo. U konačnom, to je za knjaza značilo objedinjenje svih „srpskih“ zemalja i eliminisanje „jedne od dvije srpske dinastije“.
Samo formiranje evropskih nacija logično je nadahnjivano pojačanom nacionalnom retorikom, obrazovnim sistemom i javnim prostorom ispunjenim veličanjem nacionalnih simbola, mitova, romantičarskim zanosom u tumačenju sopsvene prošlosti, zalazeći često u sfere iracionalnog. Sve se podređivalo izgradnji nacionalne svijesti kao preduslovu izgradnje jakih nacionalnih država. Slično tome Nikola I je svoje ideje izgradnje velike nacionalne države ugradio u sve sfere života u Crnoj gori. Od školstva, žurnalistike i publicistike do pristupa nučnim istraživanjima istorije crnogorskih prostora, podpomognut obrazovanim ili poluobrazovanim pripadnicima srpskog naroda koje je dovodio izvan Crne Gore. Tako je formirana poželjna nacionalna svijest kroz koju su usvajani djelovi jednog ideološkog sistema. Kada su zvanična ideološka polazišta uglavnom prihvaćena kao sopstvena uvjerenja, Crnogorcima su ciljevi državne politike izgledali pravedni, logični i istorijski utemeljeni. U kojoj mjeri je moguće uticati na svijest ljudi i „nacionalni kod“ govori i to da su mnogi danas pod uticajem doktrinarnog „srpstva“ Nikole I ubijeđeni da su njihovi preci kroz čitav period postojanja crnogorske državnosti pod svim različitim imenima, pripadali srpskoj narodu, neki čak i naciji.
Kosovski mit i njegovo stvarno utemeljenje u Crnoj Gori: Nesporno je da se mitske priče mogu otkriti kao konstitutivni elementi pri oblikovanju bilo kog kolektivnog identiteta. Mitski identitet nacije jeste objektivizacija fikcije kao stvarnih karakteristika jednog naroda.
Koliko je moguće identifikovati crnogorsku naciju sa određenim srpskim mitovima najbolje ćemo pokazati ako povežemo određene mitove sa nečim što zovemo osobenostima naroda sa prostora Crne Gore. Dobar primjer je mit o Kosovskom boju. Sjećam se da se u mojoj mladosti, kad smo putovali iz Bara za tadašnji Titograd, putovalo cio dan. I to početkom druge polovine XX stoljeća. Može se zamisliti kolike su bile udaljenosti krajeva tzv. Stare Srbije od područja tzv Stare Crne Gore u Srednjem vijeku i kakvu su percepciju mogli imati tadašnji Crnogorci o narodima koji su živjeli tako daleko za pojmove tog vremena. Zdrava logika nameće da su mogli imati samo maglovite predstave ako su se i uopšte bavili njima.
Kosovski mit je postao prisutan na područjima Crne Gore tek početkom XIX stoljeća kao dio političkog projekta dinastije Petrović i propagandne podrške tom projektu. On je postojao u manjoj mjeri u okviru Crkve i kod pojedinih vladika, ali ne dalje od toga. Vrlo je pretenciozno od mnogih koji su iznikli na tom političkom projektu što pokušavaju stvoriti sliku da je Crnogorcima tokom Srednjeg vijeka srpstvo bilo dominantno obilježje, kad je skoro očigledno da su se njihova osjećanja pripadnosti kretala u okviru bližeg okruženja u kojem su bitisali (proetnija). Još kad se tome doda da u većem djelu Srednjeg vijeka nije postojala nikakva srpska država, odnosno čak je i srpski narod postojao isključivo kao vjerska zajednica (milet), onda tek stičemo sliku da je pominjanje srpstva u tadašnjoj Crnoj Gori vezivano isključivo za religiozno nasljeđe.
O negativnim aspektima i posljedicama "devijacije i iščašenosti srpske mašte i umovanja", zbog čega Srbe drugi vide kao "narod mita" a ne kao narod "hrišćanstva", pišu i crkveni velikodostojnici (Golijan 1997: 67 i dalje). Mitologizovanje društvenih i kulturnih procesa od strane srpskih crkvenih velikodostojnika ima veoma dugu i dosljednu tradiciju. Po legendi, osnivač samostalne srpske pravoslavne crkve, Sveti Sava, rekao je da su Srbi "sudbinom predodređeni" da budu "Istok na Zapadu i Zapad na Istoku" i da priznaju iznad sebe samo "Nebeski Jerusalim, a na Zemlji ništa". On srpski narod naziva Izrailjom a svog oca Nemanju Avramom (Sv. Sava 1970: 47). Ta je ideja bila razrađivana tokom više stoljeća a svoj najviši oblik dobila je u djelu Nikolaja Velimirovića, koji je do u tančine razradio ideologiju "svetosavlja". Svetosavlje je, po njemu, srpski oblik pravoslavlja koji je utemeljio Sveti Sava: taj oblik se kod Srba smatra izvornim i najboljim oblikom vjere. Velimirović smatra da se Zapad udaljio od Hristove nauke. Posljednji bastion istinskog hrišćanstva je Balkan, koji je uspio da „napravi sintezu djelatnog, praktičnog pristupa hrišćanstvu koje vlada na Zapadu“ s jedne, i meditativno-mističnog pristupa religiji koji je prisutan na Istoku: "Balkan se nalazi zemljopisno između Istoka i Zapada a idejno stoji iznad Istoka i Zapada".
Hrišćanska Srbija ima, kako kaže Velimirović, apostolski zadatak "da privoli Istok krštenju, a Zapad pokajanju". Religioznost u Srbiji je, po Velimiroviću, u krizi zbog toga što je Srbiju spopala "Evropska bolest": razvio se intelektualizam i došlo je do odvajanja od zdravog seljačkog načina života i razmišljanja koje predstavlja ideal. Smatrajući naciju religioznom kategorijom, Velimirović smatra da su patnje Srba kroz istoriju jednake Hristovim patnjama na krstu.
Crnogorska mitologija utemeljena u stvarnim događajima i ličnostima: Crnogorska mitologija je uglavnom više u sferi realnog nego što je izmišljena predstava o sebi. Ona se mahom kreće u veličanju osobina crnogorskog naroda, za pojedine bitke koje su desile u realnom vremenu i sa stvarnim učesnicima, za slobodarsku tradiciju i maltene neprekidno kontrolisanu teritoriji kroz čitav period Osmanlijskog carstva. Kao svaka mitska predstava ona je prepuna hiperbola i lišena predstave o održanju golog života kao motivu borbe, dajući toj borbi atribute junaštva, hrabrosti i neustrašivosti. U crnogorskom mitu ne postoje nebeske relacije, mit o izabranom narodu, narodu stradalnika, ne postoji ni taj „meditativno-mistični“ pristup religioznih ispoljavanja svojstven vizantijskom nasleđu. Religija u Crnogoraca se kroz istoriju svodila na određen broj rituanih, prigodnih manifestacija i nije presudno uticala na svakodnevni život. Činjenica je da su dugi vremenski period vladike sublimirale svetovnu i duhovnu vlast i da su više predstavljali svetovnu vlast od ove druge. Nije ih bio moguće ni fizički razlikovati od ostalog naroda, učestvovali su u borbama i određivali sebi nasljednika poput bilo koje dinastije u tadašnjoj Evropi.
Nacionalizam predstavlja emanaciju mitskog obrasca par excellence. Nacionalizam podrazumijeva i zahtijeva mitološki predložak i ponašanje u skladu sa mitskim matricama. Nacionalizam kao ideologija, međutim, nije u tom pogledu izuzetak. Mit može ali ne mora biti religioznog usmjerenja. Onaj koji mitologizuje događaje može slijediti neku mitsku liniju bez uzimanja i razmatranja osnovne opozicije koja karakteriše religijsku koncepciju (sveto – profano). Mit o nacionalnom identitetu i otkrivanje drugima „zablude“ koju imaju o sebi ostavile su proteklih dvadesetak godina pustoš i nesreću. Stari religijski motiv smrti i uskrsnuća prenijeli su pripovjedači nacionalnog mita na teren nacije, njenog mističnog uskrsnuća iz krvi herojskih žrtava. Shvaćanje koje se oslanja na kult „krvi i tla“ insistira na zajedničkom jeziku, porijeklu, tradiciji i kulturi uz naglašavanje „čistog“ etničkog pojma nacije i nacionalizma.
Nacionalističko stanovište polazi od socijalne ontologije po kojoj se „realizam grupe“ (nacije) retrospektivno projektuje u davnu prošlost, te, da bi se pojačao, istovremeno se nameće kao prirodno stanje: „Nacionalizam sebe vidi i predstavlja se kao afirmacija baš svake ‘nacionalnosti’ ponaosob; a za te navodne entitete se pretpostavlja da su tu prisutni od davnina, kao i Mont Everest, još prije doba nacionalizma“ (Gelner, 1997: 75). Samo osjećanje nacionalne, internacionalne, religiozne ili bilo koje druge pripadnosti i motiv ljubavi prema grupi kojoj pripadamo nijesu ista kategorija. Osjećanje zajedništva, bliskosti i ljubavi je jedno, a motiv ljubavi je nešto sasvim drugo. To upravo pravi razliku između onih kojima nacionalne i moralne vrijednosti služe i onih koji njima služe.
Slobodan Jovanović
