Piše: Vlatko Sekulović
Odnos između države i crkve ima određene sličnosti i u istoriji prava različitih zemalja koje se mogu utvrditi na primjerima Italije, Francuske, Njemačke, Crne Gore i Srbije. Tokom XIX vijeka su u svim ovim državama sprovođene pravne reforme koje su imale za cilj rušenje feudalnog poretka i razgraničenje države od crkve, te uspostavljanja prevlasti ove prve. Ovaj proces je nužno imao i svoje imovinsko-pravne aspekte.
ITALIJA
Tako je 1867. u Italiji, samo šest godina od osnivanja ove države, donijet zakon kojim su oduzete brojne nepokretnosti, do tada u vlasništvu Katoličke crkve, prema raspoloživim podacima, 2.099 nepokretnosti, manastira, crkava, zgrada i ostalog. Ovom aktu prethodio je zakon iz 1866. godine, kojim su ukinute brojne paracrkvene organizacije poput redova, kongregacija i korporacija. Već više od sto pedeset godina nad ovim dobrima, koja se koriste radi obavljanja vjerskih obreda, upravlja Ministarstvo unutrašnjih poslova preko posebne Direkcije za upravljanje fondom kultnih zgrada Italijanske Republike.
FRANCUSKA
U Francuskoj tokom čitavog XIX vijeka, kao posljedica revolucije, ne pokretna su dobra bila predmet nadmetanja između države i crkve, posebno Katoličke. Nakon potpune konfiskacije 1789. godine svešteničke imovine, te Konkordata iz 1801. godine određene nepokretnosti su stavljene na raspolaganje za potrebe vjerskih obreda, a Zakonom iz 1905. godine je ova oblast dodatno uređena, te se u suštini i dalje prepoznaje država kao titular prava svojine nad nepokretnostima namijenjenim vjerskim obredima.
NJEMAČKA
U Njemačkoj je takođe bio prisutan, tokom procesa ujedinjenja, sukob između nove državne vlasti i Katoličke crkve. Tako je npr. 1876. godine usvojen zakon kojim je ustanovljen državni nadzor nad cjelokupnom imovinom ove crkve.
CRNA GORA
Crnogorsko društvo od sredine XIX vijeka istrajava u naporu da razdvoji prethodno sjedinjenu, svjetovnu i duhovnu vlast, odnosno da razdvoji državu od crkve, koje su do tada bile objedinjene u jednoj osobi. U tom kontekstu su donošeni razni pravni akti, poput Financijalne reforme iz 1868. godine, kojima se utvrđuje „državno imanje” nad sakralnim objektima. Takođe je razgraničena državna svojina od vladaočeve, što je izraz političke namjere da se ekonomska moć tadašnjeg nosioca suvereniteta ograniči, pa samim tim i njegova politička moć, što je bila odlika emancipatorskih pokreta usmjerenih ka ukidanju feudalnih privilegija.
Slična težnja se može prepoznati npr. i u Zakonu o agrarnim odnosima u i novim krajevima, donijet u 1 Kraljevini Srbiji 1880. gom dine, koji je imao za cilj da P eliminiše dotadašnje feuH dalne odnose u oblastima Si koje su 1878. godine prill sajedinjene Srbiji, jjl Posve sličan proces go!g| renavedenima, prema m svojoj političkoj svrsi, a sa određenim zakašWj njenjem, može se preJF poznati kako u ukidanju povlašćenog položaja pravoslavne crkve 1919. godine, tako i u Agrarnoj reformi sprovedenoj iste godine na prostoru Jugoslavije. Tada se, radi eliminisanja dotadašnjih veleposjeda, uključujući i crkvenih, pristupilo raspodjeli zemlje seljacima uz ukidanje dotadašnjih društvenih odnosa. Ukidaju se kmetovi i čifčije, te se ovi proglašavaju za slobodne vlasnike zemlje koju obrađuju, itd. Međutim, ako se ima u vidu da tada pravoslavna crkva nije imala većih posjeda, za razliku od katoličke, jasno je da je ova mjera imala svoju svrhu i u ograničenju društvene moći, prvenstveno Katoličke crkve.
ZAKON O SPC IZ 1929. GODINE
Vrhunac uspostavljanja prevlasti državne nad crkvenom vlašću predstavlja Zakon o Srpskoj pravoslavnoj crkvi iz 1929. godine. Ovim aktom je u članu 2, stav 1, propisano da SPC slobodno raspolaže svojom imovinom, ali pod vrhovnim nadzorom države, a stavom 3 istog člana određeno je da država vrši kontrolu rashoda i prihoda SPC. Glavna odredba o podređenosti SPC državi je sadržana u članu 8 ovog zakona koji je propisivao: „Izbor Patrijarha i Eparhiskih Arhijereja potvrđuje Kralj Ukazom, na predlog Ministra pravde, stavljen u saglasnosti sa Predsednikom Ministarskog Saveta”.
PAD SOCIJALIZMA I JAČANJE MOĆI CRKAVA
Nakon pada socijalizma u čitavoj istočnoj Evropi dolazi do obrnutog procesa, jačanja društvene moći crkava, te i vraćanja imovine crkvama, a u opštem kontekstu restitucije nacionalizovane imovine. Međutim, situacija u Srbiji je imala svoju specifičnost u tome da je imovina crkvama vraćena prije nego građanima i građankama. Tako je opšti Zakon o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju donijet 2011. godine, a Zakon o vraćanju imovine crkvama i vjerskim zajednicama pet godina prije toga, što ukazuje na povlašćeni, protivustavni položaj jedne kategorije lica u odnosu na druge.
POVLAŠĆENI POLOŽAJ CRKAVA U SRBIJI
Povlašćeni položaj crkava u Srbiji, koju ove nijesu imale ni u vrijeme Kraljevine Jugoslavije, ogleda se i u izuzimanju iz poreskog sistema, kao i u državnim subvencijama kojima poreski obveznici, bez obzira na svoje opredjeljenje finansiraju vjerske zajednice, a prije svega Srpsku pravoslavnu crkvu. Tako na osnovu Uredbe o uplati doprinosa za penzijsko i invalidsko i zdravstveno osiguranje za sveštenike i vjerske službenike ove troškove snosi budžet Republike Srbije.
Drugim riječima svi građani i građanke Srbije plaćaju penziono i socijalno i za sveštenike, bez obzira što ovi ubiraju neoporezovane prihode. Naposljetku u predjugoslovenskoj Srbiji su knjazovi i kraljevi, sa manje ili više uspjeha, imenovali ili dozvoljavali imenovanje crkvenih velikodostojnika, a po formiranju SPC patrijarha je svojim ukazom imenovao kralj, ne toliko zbog želje za apsolutnom vlašću, već zarad obezbjeđivanja prevlasti države nad crkvom. Vrijedno je pomena da je u vrijeme socijalizma ova podređenost ukinuta.
OGROMNA MOĆ SPC U SRBIJI
Danas je situacija u Srbiji paradoksalno posve drugačija u odnosu na onu s početka XX vijeka, sada se politički lideri u Srbiji utrkuju u dodvoravanju sveštenicima i malo nedostaje pa da patrijarh blagosilja vladu ili predsjednika države prilikom njihovog ustoličenja. Na osnovu ovih primjera jasno je da je danas društvena moć Srpske pravoslavne crkve i njenih sveštenika daleko veća od one koju su imali prije Drugog svjetskog rata, te prevazilazi i onu koju Katolička crkva ima u Italiji, gdje je crkva obavezna da bude poreski obveznik i da da svoj doprinos finansiranju javne potrošnje. Tako u Srbiji, za razliku od Italije, SPC ne daje svoj doprinos finansiranju javne potrošnje, već je isključivo korisnik javne potrošnje.
ARGUMENTI NA STRANI CRNE GORE
U tom kontekstu namjera sadašnje Vlade Crne Gore da i u ovoj oblasti uspostavi pravni poredak na osnovu obnovljenog subjektiviteta ove države, a na osnovu principa odvojenosti države i crkve i prevlasti ove prve, ima svoje opravdanje i sa stanovišta svojinskopravnih odnosa i uopšte regulisanja položaja i društvene moći crkava i vjerskih zajednica u odnosu na poreske obveznike i državnu vlast.
(autor je advokat i kolumnista)
