PARTIZANSKA VOJSKA 1941-1945
NOĆNA MORA ZA FAŠISTE SVIH BOJA (Nastavak) >> Dr Radoje PAJOVIĆ
Oko dva mjeseeca trajalo je zatišje među utanicima. Rukovodstvo ustanka je izvršilo analizu akcija, izvršilo prestrojavanje i ustanika i komandovanja, promijenilo lokalna rukovodstva i s novim elanom krenulo u nove akcije. Prihvaćena je nova koncepcija vojnog savjetovanja u Stolicama kod Krupnja u Srbiji, od 26. septembra 1941, o jedinstvenom nazivu i organizaciji partizanskih jedinica. Uz to proširena je baza pokreta. Uspješno su organizovne masovne antifašističke organizacije Crnogorske narodne omladine i žena antifašistkinja, stvorena široka baza narodnooslobodilačkih odbora, prihvatajući narodnofontovsku širinu.
Oko 20. oktobra 1941. formiran je Glavni štab narodnooslobodilačkih partzanskih odreda Crne Gore. Komandant GŠ postao je novi delegat CK KPJ, pravnik i iskusni revolucionar Ivan Milutinović, član Politbiraoa. Nastavljen je dobar koncept prethodnog rukovodstva, tako da je za relativno kratko vrijeme broj partizana narastao na oko 20.000 boraca.
Tokom jeseni 1941. formirano je šest velikih partizanskih odreda, gotovo svaki veličine partizanske divizije. To su bili Lovćenski, Zetski, NOP odred Bijeli Pavle, Nikšićki, Durmitorski i Komski, a nakon Nove godine formirani su Bjelopoljski i Pljevaljski NOP odred. Tokom zime oko 4.000 crnogorskih partizana ratovalo je na području istočne Hercegovine, istočne Bosne i Sandžaka. Početak Nove 1942. donio je nove neprijatnosti narodnooslobodilačkom pokretu Crne Gore. U Crnoj Gori su se već nalazile četiri ojačane italijanske divizije - Mesina, Taro, Pusterija i Venecija, a došle su i nove četiri divizije – Alpi graie, Peruđa, Ferara, Emilija i Taurinense.
Taurinense je smijenila Pusteriju, Emilija je trebalo da smijeni Mesinu, ali je ostala do kraja godine. One su se sve uključile u novu ofanzivu protiv crnogorskih partizana. Slučajno ili ne, ali u isto vrijeme dolazi do naglog uspona četničke organizacije u Crnoj Gori. U januaru se u Vasojevićima fomiraju Limsko-sandžački četnici pod komandom Pavla Đurišića. Organizacija do juna narasta do 15.000 četnika. U februaru, u središnjem dijelu Crne Gore, nastaje četnička organizacija pod komandom pukovnika Baja Stanišića, a u martu na terenu podlovćenske Gore brigadir Krsto Popović formira zelenaško-četnički odred koji ubrzo dostiže broj od 5.000 pripadnika, kao i organizacija Baja Stanišića.
Italijani za komandanta svih kolaboracionističkih snaga postavljaju generala Blaža Đukanovića, koga Draža Mihailović priznaje. Osam italijanskih divizija sa oko 120.000 vojnika i oko 25.000 domaćih saradnika kreću u odlučni boj protiv oko četiri do pet hiljada crnogorskih parizana, što znaači oko 35 neprijateljskih vojnika na jednog partizana! Situacija nemoguća.
Teror okupatora, nedostatak osnovnih potrepština, i u hrani i u naoružnju, naročito municije, od partzana otpao je veliki broj pripadnika, tako da su se partizanske snage svele na ovako mali broj. Da bi spasio i ovaj broj od uništenja Tito donosi odluku da od tih snaga formira tri proleterske brigade i od dvije već postojeće i od Hercegovačkog odreda formira Glavnu operativnu grupu i sa njom izvrši pokret u pravcu Zapadne Bosne. U Glavnoj operativnoj grupi bilo je 26 proleterskih bataljona, od čega su 14 bataljona i jedna četa bili iz Crne Gore. Sa ovom operativnom grupom Tito je u drugoj polovini juna izvršio poznati marš-manevar u pravcu zapadne Bosne.
To je podstaklo snažan razvitak NOP-a u tom dijelu države. Crnogorske proleterske brigade - Treća sandžačka, Četvrta i Peta crnogorska zajedno sa ostalim proleterskim brigadama pokazale su čudo od junaštva. Doprinijele su formiranju novih brigada, divizija i korpusa. Proleterske brigade dale su kadrove za sve nove jedinice. Bihać, Jajce, Kupres, Prozor, Konjic, Neretva, Sutjeska spomenici su njihovog junaštva. Padom fašističke Italije dolazi do glavnog uspona NOP-a u Crnoj Gori i formiranja II udarnog korpusa NOVJ, koji je bio sastavljen od Druge proleterske i Treće udarne crnogorske divizije. Ubrzo dolazi do prestrojavanja korpusa. Druga divizija dobija druge zadatke, a korpus popunjavaju jedinice iz Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine.
Do kraja 1943. godine u Crnoj Gori se formiraju Šesta i Sedma, a do septmbra 1944.godine - Osma, Deveta i Deseta crnogorska, Prva bokeška i Prva brigada narodne odbrane. U Crnoj Gori se od septembra 1943. do novembra 1944. borila i Druga dalmatinska brigada, koja je ovdje i dobila naziv proleterska brigada. Peta crnogorska proleterska, Sedma i Deveta udarna brigada ušle su u sastav Treće udarne divizije, a Šesta crnogorska, Druga dalmatinska, Prva bokeljska i Deseta crnogorska ušle su u sastav Primorske operatvne grupe, koja je imala rang divizije. Treća sandžačka proleterska, Četvrta i Peta sandžačka i Osma crnogorska brigada ušle su usastav 37. sandžačke divizije. Četvrta crnogorska proleterska brigada borila se do kraja rata u sastavu Druge proleterske divizije.
Poslije kapitulacije Italije djelovi njene divizije Taurinense i kompletna divizija Venecija pristupile su Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije. Od njih je 2. decembra 1943. formirana partizanska divizija Garibaldi, koja je ušla u sastav II udarnog korpusa, a ostatak italijanske vojske ušao je u sastav drugih partizanskih jedinica širom Jugoslavije. Marta 1945. divizija Garibaldi je repatrirana u domovinu. U završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije Šesta cnogorska i Prva bokeljska brigada učstvovale su u operacijama za oslobođenje Kosova, Četvrta i Osma i djelovi brigade Narodne odbrane učestvovale su u operacijama za oslobođenje Srbije, a Treća divizija (Peta, Sedma i Deveta) – u operacijama za oslobođenje Bosne, Hrvatske i Slovenije.
U završnim operacijama učestvovalo je 36.000 boraca. U Drugom svjetskom ratu Crna Gora je izgubila oko 40.000 građana, ne računajući invalide i teška materijalna razaranja. Opšti doprinos Crne Gore pobjedi nad fašizmom nije bio samo u tome. Ona je bratskim jugoslovenskim narodima dala i oko 2.000 kadrova. Pet Crnogoraca članova CK KPJ u ime ovog foruma rukovodilo je pokretom u pojedinim krajevima zemlje. Od 25 članova Vrhovnog štaba osam su bili Crnogorci.
U četiri armije JA – komandant jedne, dva politička komesara i dva načelnika štaba bili su Crnogorci. Od 18 komandanata korpusa osam su bili Crnogorci. Od 27 divizija deset komandanata, osam političkih komesara i 16 rukovoilaca politodjela bili su Crnogorci. Sva tri komandanta Ratne mornarice bili su Crnogorci. Crnogorci su bili i komandant grupe vazduhoplovnih divizija i obije divizije. Partijski rukovodilac čitave Jugoslovenske armije i sva tri njegova pomoćnika bili su Crnogorci. I to je bilo djelo crnogorskih partizana.
