BOŽIĆNI USTANAK I KOMITSKI POKRET 1919-1929. >> Marjan Mašo MILJIĆ
Nezadovoljni ponašanjem okupacione srpske vojske, odlukama nelegitimne i nelegalne Podgoričke skupštine, njenim odlukama o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji, gubljenjem njenog subjektiviteta, detronizacijom kralja Nikole i slavne dinastije Petrović Njegoš, zabranom povratka crnogorskom suverenu i naturanjem tuđeg državnog i nacionalnog identiteta i imena, kao reakcija na sve to, a posebno na nepodnošljivi „bijeli teror“ novih vlasti, javio se novi pokret otpora i ideja o dizanju ustanka.
U tome pokretu bili su učesnici u ratu, oficiri, borci, intelektualci i seljaci, patriote i svi oni koji nijesu mogli da se pomire sa nestankom Crne Gore kao države, što je na mnoge djelovalo i samootrežnjujuće. I dio ranijih komita učestvovao je u Božićnom ustanku, pa je produžio komitovanje ili je bio u emigraciji sve do 1929. godine. Božićni ustanak početkom januara 1919. godine, kao opštecrnogorski pokret otpora, jeste prije svega odgovor na savezničku i srpsku vojnu okupaciju Crne Gore nakon njenog oslobođenja od Austrougarske i, posebno, na odluke nelegalne i nelegitimne Podgoričke skupštine 13/26. XI 1918. (koju je kralj Nikola nazvao „lažljivom“), te surovog terora i nepodnošljivog ekonomskog stanja pod vojno-policijskim režimom i njegovim domaćim saradnicima i pristalicama. O tome svjedoče brojne naučne studije i zbornici dokumenata (Skrivana strana istorije, Š. Rastoder), sjećanja učesnika u tim događajima i pojedina književna djela naših istaknutih književnika (Radovana Zogovića, Mirka Banjevića, Jevrema Brkovića, i drugih).
Božićni ustanak i nakon njega komitski pokret su velika, složena, tragična, nedopričana priča. Pokret otpora okupacionoj vlasti javlja se već krajem novembra 1918. godine i u njemu ideja o dizanju ustanka, kao reakcija na okupacionu vojnu silu, kao nemirenje sa nestankom svoje države, poništavanjem i ponižavanjem svega crnogorskog. I danas uvredljivo, zlokobno i ponižavajuće zvuče riječi potpredsjednika Podgoričke skupštine Sava Fatića: „Mi od juče nijesmo Crnogorci nego Srbi“. Poništeni su svi legitimni organi Crne Gore, detronizovana je slavna dinastija Petrović Njegoš, koja je dala evropske velikane, sa prijestola je svrgnut kralj Nikola, zabranjen je povratak njemu i Vladi, konfiskovana imovina, istaknutim vojnim i civilnim ličnostima sprječavan blagovremen povratak u domovinu. Narod je lišen svih prava, pogotovo prava i mogućnosti da odlučuje o svojoj sudbini i sudbini države. Bez skrupula se nameće tuđi identitet, vrši asimilacija, režim sprovodi politiku „krvi i ognja“, koja se ovaplotila u „bijelom teroru“. Danas normalni razum ne može da shvati i prihvati da su pojedini delegati na Podgoričkoj skupštini predlagali da se sruši Cetinjski manastir, a iz njega izbaci i javno spali na Balšića pazaru ćivot Sv. Petra Cetinjskog a iz Ostroškog manastira izbaci ćivot Sv. Vasilija Ostroškog.
Zapisano je da je zastava sa crnogorskog dvora skinuta, oskrnavljena, dok je austrougarski okupator ostavio nedirnutu. Ljudima su sa glava nasilno skidane crnogorske kape i naticane na glave životinja, samo da bi se Crnogorci što više ponizili. Iz kuća su otimane crnogorske oficirske uniforme i oblačene svinjama na javnim skupovima, sa ciljem da se ubiju duh i ponos naroda. Bacane su bombe na kuće pristalica kralja Nikole, ljudi su ubijani bez suda. Vršena su hapšenja, čak staraca, žena i đece. Siromasi su korumpirani i prisiljavani da špijaju, potkazuju protivnike režima. Teško je zamisliti da je Njegoševa „Biljarda“ tada služila za smještaj srpske artiljerije, a da je u njenom dvorištu bila konjušnica, da je oko Dvorca kralja Nikole vezivana stoka, da je između Dvora i Biljarde posječen i iz korijena iščupan višestoljetni Brijest koji je bio svojevrsna institucija, da je sa Cetinjskog manastira skinuto zvono Ivana Crnojevića da bi bilo pretopljeno u kvake za dvorac novosadskog bogataša Dunđerskog, da je iz ideološke mržnje i patološke pizme srušen spomenik velikom vojvodi Mirku Petroviću u Podgorici itd.
Slična nepočinstva činjena su i u drugim crnogorskim krajevima i gradovima. Taj užasni „bijeli teror“ je kulminirao nakon Božićnog ustanka u 14 vrsta zločina nad komitima, zelenašima i ojađenim narodom. Inspiratori, vođe i učesnici Božićnog ustanka bili su ugledni ljudi: crnogorski oficiri, političari, činovnici, intelektualci, vojnici, sveštenici, građani i seljaci… Sa druge strane bilo je, nažalost, ne malo i onih koji su odmah prihvatili okupaciju i aneksiju, stavili se u službu okupacionog režima.
Tako su počele tragične crnogorske podjele na pristalice prisajedinjenja Crne Gore Srbiji – „bjelaše“ i pristalice crnogorske državne nezavisnosti, „zelenaše“, čije se posljedice, na neki način, i danas osjećaju i opterećuju crnogorsko društvo pred izazovima budućnosti. Decembar 1918. je protekao u pripremama za ustanak, njegovoj organizaciji i formulisanju ciljeva. A glavni ciljevi su bili: oslobođenje od srpske vojne okupacije, poništavanje Odluka tzv. Podgoričke skupštine, afirmisanje crnogorske državnosti i zalaganje za ravnopravan status u jugoslovenskoj konfederaciji, kao i skretanje pažnje međunarodne javnosti i velikih sila uoči i tokom Versajske mirovne konferencije na crnogorsko pitanje.
Ustanak je organizovan u cetinjskom, podgoričkom, nikšićkom i kolašinskom srezu. Vođe ustanka su bili planirali da se njihove snage, na kraju, kad oslobode gradove, nađu i spoje na Cetinju. Položaje oko Cetinja crnogorski ustanici su zaposjeli 3. januara 1919. godine. Vršeni su dandva prikupljanje i koncentracija ustaničkih snaga za opsadu i oslobođenje Cetinja. Za političkog vođu pokreta, po kraljevoj volji, važio je Jovan Simonov Plamenac, bivši ministar a za komandanta vojnog Krsto Zrnov Popović, kapetan. Ustanici su nastojali da sa okupacionom vlašću postignu dogovor o mirnom razrješenju konflikta, da se bratska krv ne prolijeva, ali je komandant okupacionih Jadranskih trupa, general Dragutin Milutinović, njihove zahtjeve odbio.
Nakon toga ustanici su 6. januara oko 8 sati izjutra krenuli u oružanu borbu. Ustaničke snage u opsadi Cetinja su bile podijeljene na dva sektora – zapadni i istočni. Srpski general Milutinović je bio riješen da upotrijebi oružanu silu, da razbije opsadu grada i spriječi ulazak ustaničkih snaga u Cetinje. I došlo je do sukoba i oružane borbe u kojoj je bilo dosta poginulih i ranjenih na obje strane. Međutim, i prije početka ustaničkih akcija namjere i pripreme ustanika i imena njihovih vođa bili su otkriveni, nakon čega su uslijedila hapšenja vođa i poznatijih ustanika: na Cetinju, u Podgorici i Nikšiću. Stvari su se nekako počele odvijati mimo ustaničkih planova i očekivanja. Ustaničke akcije oko Virpazara i u Riječkoj nahiji nijesu uspjele, čime je opsada Cetinja dovedena u pitanje. Jovan Plamenac je pošao u emigraciju, tako da je civilnu i vojnu komandu preuzeo kapetan Krsto Popović. U toku borbe viteški je poginuo pod barjakom crnogorskim kapetan Đuro Drašković, jedan od glavnih ustaničkih vođa.
Bio je to početak krvavih crnogorskih obračuna, pogibija i podjela. Brojno premoćnije okupatorsko-bjelaške snage, bolje opremljene i naoružane, uz brojna pojačanja, nasvojile su i razbile ustanike. Tako je Božićni ustanak pod komandom Krsta Popovića bio osuđen na propast. Razloga za to ima više. U opsadi Cetinja je učestvovalo između 1500 i 2000 ustanika, dok su okupacione trupe imale oko 5000 vojnika i bjelaša. U tom dramatičnom sukobu saveznici su bili naklonjeni srpsko-bjelaškoj strani, pogotovo francuski general Pol Venel.
U opsadi Cetinja i njegovog okruženja bjelaši su imali 44 ranjena i poginula, 54 zarobljena. Na kraju sukoba, bjelaške snage su imale 16 mrtvih, 63 ranjena vojnika i oficira, a ustanici 98 mrtvih i ranjenih, među njima 3 oficira i jednog barjaktara. U četvorotomnoj zbirci dokumenata „Skrivana strana istorije – crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929“, koju je priredio dr Šerbo Rastoder navedena su imena poginulih ustanika oko Cetinja i Nikšića, kao i uhapšenih i zatvorenih, u „Jusovači“, zloglasnom podgoričkom zatvoru.
