Vrijeme koje je Angela Merkel provela na mjestu njemačkoga saveznog kancelara moguće je uporediti samo s mandatima dvojice njenih prethodnika: Konrada Adenauera i Helmuta Kola. Adenauer je odavno dio njemačke nacionalne povijesti, a Kol je tek nakon smrti donekle rehabilitovan od neugodne afere, koja iz balkanske perspektive izgleda bizarno: zbog ilegalnih donacija za političku stranku i njene kampanje.
Afera, u kojoj nikad nije bilo niti primisli o tome da bi i pfennig iz donacija otišao u njegov džep, Kola je politički tako uništila da je do neke mjere zaboravljena njegova osobna uloga u ujedinjavanju Njemačke, što je bio ključni projekat njemačke politike na kraju prošlog stoljeća.
Njemačka kancelarka ovih dana govori o kraju poretka uspostavljenog nakon Drugog svjetskog rata i tvrdi da su međunarodni odnosi toliko promijenjeni da će se Evropa odsad morati suprotstavljati i Sjedinjenim Američkim Državama, i Rusiji i Kini. Očito je da se na kraju svoga kancelarskog života, u četvrtom mandatu, njemačka kancelarka fokusira na to kako će se nacionalna i evropska politička povijest odnositi prema njenoj ulozi nakon sada već 14 godina na čelu njemačke savezne vlade.
Tramp je uzdrmao međunarodne odnose
Merkel govori o kraju poretka uspostavljenoga nakon Drugog svjetskog rata. Taj poredak se, međutim, raspao još na početku političke karijere Angele Merkel, zajedno sa slomom Sovjetskog saveza i socijalističkog bloka. Podijeljena i oslabljena Njemačka bila je jedan od simbola tog poretka, kao i Berlinski zid i Hladni rat. Kolaps SSSR-a omogućio je uspostavu novog razdoblja u međunarodnim odnosima, svojevrsni Pax americana, a američka politika u tom se razdoblju oslanjala na atlantsku saradnju.
Naravno, takvi odnosi proizlaze iz Atlantske povelje iz avgusta 1941. godine, koja je osnova euroatlantizma, a ta je doktrina sedamdesetih proširena na trilateralizam, koji, uz SAD i Evropsku uniju, prepoznaje i Japan kao ključnu tačku razvoja slobodnoga svijeta. Zato saradnja u okviru grupe G7 od sredine sedamdesetih definiše globalne političke trendove.
Izbor Donalda Trampa za američkog predsjednika uzdrmao je cijelu strukturu međunarodnih odnosa, a njegova krilatica "America First" zatresla je i temelje euroatlantske saradnje unutar NATO saveza, ali i cijelu strukturu međunarodnih organizacija, aranžmana i dogovora. Niko nije vjerovao da će smjena u Bijeloj kući imati takav globalni uticaj kao što ga je imao Trampov izbor. Svi su bili uvjereni da je "brod" vanjske politike super sile izrazito trom i da mu se teško mijenja pravac, jer struktura tijela koja stvarno donose odluke usporava takve promjene. Pokazalo se, međutim, da ono što predsjednik Tramp prezrivo naziva "dubokom državom" nije ni izbliza dovoljno jak korektivni mehanizam, niti ograničenje izvršnoj vlasti.
Najdublja podjela u Evropskoj uniji
Danas nije teško argumentovati tvrdnju da je zbog takve američke politike doveden u pitanje cijeli sistem kolektivne sigurnosti i da se članice NATO saveza danas ne mogu na euroatlantsko savezništvo osloniti kao na garanta sigurnosti, kao što je to bilo moguće od osnivanja Saveza sve donedavno. Ipak, tek treba vidjeti je li Trampov mandat u Bijeloj kući razdoblje u kome će definitivno biti promijenjena uloga SAD-a u globalnom poretku, ili je to tek prolazna kriza.
Merkel je već jednom mislila kako je prepoznala povijesnu šansu za vlastito impostiranje u njemačku nacionalnu povijest. Bila je to migracijska kriza, u kojoj je svojim ponašanjem, najprije pozivom migrantima, a nakon toga zatvaranjem granice i povratkom na primjenu Dablinskih procedura, kad je riječ o odnosu prema izbjeglicama i migrantima, stvorila nestabilnost u Srednjoj Evropi i u zemljama na evropskom rubu. U tom je razdoblju stvorena najdublja podjela unutar današnjeg EU-a, ona koja se odnosi na politiku prema migracijama, a tokom te krize dramatično je ojačala evropska desno-radikalna scena.
Merkel je migracijski val vidjela kao priliku za promjenu političkih odnosa u Njemačkoj. Za svoju Hrišćansko-demokratsku uniju, koja se našla u nezgodnoj poziciji, nakon što je privremeno bila oslabjela FDP i čak se u jednom mandatu našla izvan parlamenta, Merkel je, tražeći novu saveznicu u stranci Zelenih, svoju retoriku približila retorici Zelenih. Čineći CDU prihvatljivom partnerkom Zelenih, ugrozila je tradicionalne odnose s bavarskim partnerima iz Hrišćansko-socijalne unije, ali je i otvorila nišu za jačanje desnih ekstremista iz Alternative za Njemačku, čime je njemačka parlamentarna arena dramatično promijenjena.
I kancelarka zna biti nespretna
Iako je tačno da je njemačkoj privredi hronično manjkalo radnika, način na koji ih je pridobila nepotrebno je antagonizovao Evropu i potresao stabilnu političku arenu u Njemačkoj, a Merkel nije bez grijeha kad je riječ o otvaranju prostora za AfD, Nacionalni front u Francuskoj, populiste u Italiji... Nije bez grijeha niti u pitanju guranja nekih dotad stabilnih država, poput Mađarske i njenog lidera Viktora Orbana, na marginu evropskih procesa, a time i u radikalizaciju njegove pozicije.
Nakon neuspjeha u stvaranju nove koalicije nakon parlamentarnih izbora (propast pokušaja formiranja Jamajka koalicije), nakon dramatičnog slabljenja socijaldemokrata u Njemačkoj, opasnog jačanja desnih radikala i obnove svojevrsne političke nestabilnosti, s mandatom u kojem neće moći bog zna što uraditi, između ostaloga i zbog gubitka uticaja u vlastitoj stranci, Merkel se, čini se, okreće prema svom smještanju na evropsku političku scenu. I ponovno to radi nespretno, kao što je nespretno upravljala migracijskom krizom. Srlja s procjenama o definitivnom gubitku savezništva s Amerikom i s antagonizovanjem američke vanjske politike. To čini i zbog interesa nekih njemačkih poslovnih konglomerata na američkom tržištu.
Izjednačavajući tri globalna aktera u odnosu prema Evropi, čini opasnu grešku i rizikuje nove raskole u evropskoj politici, a time i slabljenje globalnog uticaja EU-a. Još od njenog prethodnika Gerharda Šredera Njemačka, iza leđa Evropi, vodi opasnu politiku saradnje s Rusijom. Činjenica da je taj bivši njemački kancelar postao profesionalni lobista ruske državne kompanije, čiji projekat potresa Evropu, ali i njene atlantske odnose (Gazprom i Sjeverni tok II) nevjerovatna je sramota za njemačku politiku, o kojoj većina u Evropi servilno šuti.
Definisanjem triju protivnika Evrope, Merkel pokazuje da nije vješta u razlučivanju. Sasvim su drukčiji odnosi i interesi Rusije, koja sistematski podriva EU i ugrožava zajedničke evropske politike, Kine, koja iskorištava nišu "slobodne trgovine" i stvorenu asimetričnost, te EU-a, koji često licemjerno zanemaruje svoja načela vladavine prava i zaštite ljudskih prava, održivog razvoja i zaštite okoline. Tek se nedavno u zajedničkom dokumentu Evropske komisije i Evropskog parlamenta "EU – China: Strategic outlook" vratila tim vrijednostima, ali ih je preko noći, u zajedničkom saopštenju nakon Samita EU – Kina, ponovo potisnula.
Novi odnosi SAD-a i Evrope
Evropska strategija prema SAD-u ne može se mijenjati preko noći, na način na koji to zagovara njemačka kancelarka u svom zadnjem mandatu. Kad se za takvu promjenu zalaže vodeći se njemačkim interesima, a zanemarujući interese drugih članica, jasno je da ponovo stvara osnovu za nove unutarevropske podjele. Kaao što neke od država, poput njene Njemačke, sarađuju s Rusijom iza leđa EU-a, ostavljajući pritom na cjedilu neke države s evropskim ambicijama (primjer Ukrajine i njenog gasovoda, koji bi mogao ostati zatvoren i time Ukrajina ostati bez energenata), dio nove Evrope kineske predstavnike dočekuje kao spasitelje i potencijalne velike investitore, a nesumnjivo je da će se još neki u EU, a ne samo Orban, u ovakvoj konstelaciji odnosa sve više okretati Vašingtonu, tražeći i svojevrsnu zaštitu pred Briselom.
Na kraju svog političkog života njemačka kancelarka ozbiljno rizikuje temeljnu stabilnost EU-a. Temu, o kojoj je trebalo promišljati u akademskim krugovima i pripremati potencijalne strategije odgovora, a tek onda u javnosti otvoriti pitanja, kao što je pitanje novih odnosa Amerike i Evrope, nepotrebno je učinila predmetom političkih rasprava pred izbore za EP, na kojima bi zagovornici slabljenja EU-a ionako mogli bitno ojačati.
A što je s odgovornošću Evrope prema državama na njenoj margini, koje nijesu članice Unije, a obećana im je evropska perspektiva? To pitanje, očito, nije ni na margini agende koju zagovara njemačka kancelarka. Dapače, u ovako predstavljenoj strukturi evropskih rivaliteta kao da nema mjesta ni za neke od sadašnjih članica, lojalnih i posvećenih članica EU-a i NATO saveza.
