» Piše: Dr Rajko VUJIČIĆ
Dok se crkva Sv. Mihaila po svojim arhitektonskim i dekorativnim elementima sasvim uklapa u preromaničku skupinu južnodalmatinskih i crnogorskih (tada dukljansko-zetskih) spomenika 11. vijeka, dotle je njeno freskoslikarstvo jedna sasvim nova i neočekivana pojava na ovim prostorima. Iako zvanično na teritoriji vizantijske teme Dalmacije sa centrom u Zadru, stonske freske imaju sasvim drugačiju provenijenciju. Nakon što je kralj Mihailo sedamdesetih godina 11. vijeka završio radove na svojoj crkvi, tražen je slikar koji bi kroz freskodekoraciju ukrasio njenu unutrašnjost.
Čini se da taj posao nije bio sasvim lak. Freskotehnika, nakon opšteg procvata mozaičke tehnike - na vizantijskom i zapadnom području - bila je veoma zanemarena, a često i zaboravljena. Pionirski posao u freskopisu povjeren je, po svemu sudeći, nekom benediktinskom slikaru, koji je boravio u srednjoj ili južnoj Italiji, ili je - što je najvjerovatnije - već djelovao u skriptorijumu neke opatije na istočnoj obali Jadrana.
OTKRIĆE FRESAKA
Da se na zidovima stonske crkve, ispod krečnog namaza, nalaze freske, otkriveno je u trećoj deceniji prošlog vijeka. Nakon preliminarnog čišćenja zidnog ploha, koje srećom nijesu bile oštećene udarcima kesera, kao što je bio slučaj sa mnogim drugim spomenicima dio tada otkrivenih fresaka akribično je opisao Lj. Karaman i dao njihovu osnovnu ikonografsku analizu. Nakon što su 1960. godine sve preostale freske otkrivene i konzervirane od strane Konzervatorskog zavoda za Dalmaciju, detaljno ih je proučio C. Fisković i priložio k tome fotografije koje predstavljaju dragocjene dokumente pošto su neki tada vidljivi slikani djelovi u međuvremenu propali.
TAMNOCRVENI PLAŠT
Stonsko slikarstvo spada među najranije freske na istočnojadranskoj obali, te kao svojevrsni unikum predstavlja još uvijek izazov za nauku, ostavljajući mjesta za različita tumačenja i zagonetnosti, posebno o njegovom ishodištu. Međutim, mi ćemo ovdje usmjeriti pažnju samo na neke njegove najkarakterističnije crte. Svakako da tu, prije svega, spada lik ktitora, za kojega se sa sigurnošću zna da se radi o kralju Mihailu. Kralj-donator je naslikan u prvoj niši na sjevernom zidu do ulaznih vrata.
Tijelo mu je predstavljeno u profilu, a glava u tri četvrtine profila. Slikarski gledano, to je najlogičnija poza, jer tako dolazi do izraza dostojanstvena odežda u svim njenim elementima, a liku se daju portretne karakteristike. Kralj je prikazan u muževnom dobu, s riđom bradom, brkovima i dugom kosom. Vrat mu je snažan i izdužen. Energičan pogled, uzdignute obrvice i blago povijeni orlovski nos nedvojbeno ukazuju na izvjesne realistične portretne crte. Kralj nosi tamnocrveni plašt s mrežastim žutim i plavim ukrasima, koji - mada vrlo graficizirani - treba da predstavljaju drago kamenje i potencir a j u r a s k o š t o g d i j e l a reprezentativne odežde.
KRUNA
Plašt je na prsima zakopčan okruglom agrafom, kako je to bio običaj u svečanoj nošnji srednjeg vijeka, a i kasnije. Ispod plašta je kratka tunika svijetloplave boje s gusto izvedenim naborima, koji, u odnosu na težak plašt, djeluju vrlo mekano i nježno. Ona se donjim rubom, kao i na narukvicama, završava crvenom bordurom ukrašenom biserima.
Kralj na glavi nosi crvenu krunu u čijem centru su tri tirkizna dragulja. Kruna se završava sa tri jedva vidljiva krsta, dok njenom čitavom ivicom do uhobrana teče friz bisernih ukrasa. Ovakav tip krune, na prvi pogled prilično neobičan, ima svoje analogije kod zapadnih dinasta srednjeg vijeka, prije svega Francuske, ali i nekim bližim primjerima, poput reljefa sa hrvatskim kraljem na splitskoj krstionici.
ČARAPE
Interesantnan je još jedan detalj u kraljevskoj odjeći. On je, naime, prikazan kako na nogama ima samo čarape sa romboidnim mrežastim ukrasima. Zbog čega je slikar tako skromno “obuo” jednog uglednog dinasta, a mogao je postupiti sasvim drugačije? Mislimo da se radi ne samo o originalnom slikarevom razmišljanju već i o njegovoj visokoj teološkoj naobrazbi. Naime, sam prizor da ktitor preko svog posrednika predaje Hristu crkvu koju je izgradio svojim sredstvima predstavlja, već po sebi, jedan sveti čin.
Nadalje samo približavanje Hrista - mada se to direktno ne događa - znači za ktitora da se on nalazi na svetom tlu, gdje bi se neka svečanija obuća, poput čizama s mamuzama i sl., mogla tumačiti kao izraz hrišćanske neskromnosti. Kralj svoju zadužbinu drži dosta visoko, u ravni glave, predajući je svom sada nevidljivom posredniku. Pri tom e p o g l e d n e u p u ć u j e direktno liku koji prihvata njegov dar, a to je bez sumnje Arhanđel Mihailo, nego ga više usmjerava adorantima koju će tu scenu posmatrati.
STRAŠNI SUD
O samom modelu crkve već je bilo govora kada smo raspravljali o arhitekturi. Zapadna fasada crkve, kako smo vidjeli, bila je srušena, a time uništene i freske koje su se na njoj nalazile. No, neki pokazatelji pomažu nam da se i to donekle odgonentne. Naime, iznad kralj-ktitora, pored nekoliko figura koje se ne mogu identifikovati, sačuvan je jedan, zapravo samo rubni, detalj kompozicije koja je dominirala zapadnim zidom. Radi se o čovjeku koji gura u pakao nagog grešnika u lancima.
To je dovoljan dokaz da je na zapadnom zidu bila prikazana upravo scena Strašnoga suda. U njoj je, naravno, Hristos, glavni lik, ali važnu ulogu ima i Arhanđel Mihailo, kao mjerač duša i osoba koja suodlučuje da li će grešnik poći s desne ili lijeve Hristove strane. To nas, zapravo, približava zaključku, kome kralj-ktitor predaje crkvu da bi dospjela do Hrista. Bez sumnje se radi o Arhanđelu Mihailu, imenjaku ktitora i veoma popularnom svetit e l j u p o s e b n o m e đ u benediktincima, čije je svetište na Monte Garganu imalo značajan uticaj da taj red postane jedan od vodećih vjerskih, prosvjetnih i kulturnih podsticaja na istočnojadranskoj obali i njenom zaleđu.
JEVANĐELISTI
Na ostalim djelovima zidnih ploha uočavaju se detalji svetitelja (što se može zaključiti po oreolima djelimično ili u cjelosti sačuvanim). Zbog prirode ovog prikaza, na tome se nećemo zadržavati. Od likova koji su raspoznatljivi zanimljivo je pomenuti jevanđelistu Ivana, koji je smješten u gornjoj zoni sjevernog zida, a koji je identifikovan na osnovu svog simbola - orla, koji je djelimično sačuvan.
Bez sumnje su se na druge tri stane nalazili i drugi jevanđelisti - Marko, Matej i Luka. Oni se u principu slikaju u pandativima ispod kupole, što je značajan dokaz da je stonska crkva prvobitno uistinu imala kupolu, odnosno kube, kako je to prikazano na ktitorskom modelu.
