Piše: Ivan TEPAVČEVIĆ
Postavlja se pitanje da li je istoriografija iskoristila na najbolji mogući način vrijeme u rasponu 1918–2018. S druge strane, programi obilježavanja 1918. godine na sasvim opipljiv način svjedoče o potrebama da se istorija često i preko mjere upotrijebi za potrebe sadašnjeg trenutka.
RATNE POSLJEDICE
Uzimajući u obzir ogroman značaj Prvog svjetskog rata, koji je predstavljao do tada ne samo najveći ratni sukob u istoriji civilizacije nego je izazvao dalekosežne političke, društvene i civilizacijske promjene u istoriji Crne Gore, ali i drugih naroda i država Evrope i svijeta, nameće se potreba da se naučno i objektivno sumiraju njegovi rezultati, posljedice i proučenost tokom jednog vijeka nakon njegovog završetka. Govoreći o ulozi Crne Gore u Prvom svjetskom ratu, moramo istaći da je ona ušla u rat na strani sila Antante, kao nezavisna i međunarodno priznata zemlja.
Po završetku rata 1918. godine, iako je bila na strani sila pobjednica, izgubila je svoj međunarodni subjektivitet, svoju nezavisnost, utopila se u jednu veću državu, koja je u prvoj godini rata imala jasno definisane ratne ciljeve. U tek završenim balkanskim ratovima Crna Gora je dosta stradala, imala je velike ljudske gubitke i materijalna razaranja. Iako se teritorijalno proširila i populaciono povećala, tek je predstojalo vrijeme da integriše u svoj državni organizam novozadobijene oblasti.
Premda nije bila direktno optužena za Sarajevski atentat i nije bila napadnuta, Crna Gora je stala na stranu Srbije i objavila rat AustroUgarskoj. Crnogorska vojska je u Prvi svjetski rat ušla umorna, još neoporavljena od balkanskih ratova, zastarjele organizacije, slabo naoružana i opremljena za vođenje modernog rata. Iako je Crnoj Gori u slučaju neutralnosti obećavano dosta pogodnosti od strane austrougarske diplomatije, što bi u neku ruku riješilo njene spoljnopolitičke i narasle unutrašnje ekonomske probleme, ona je bezuslovno stala na stranu napadnute Srbije.
Čim se Rusija odlučila da uđe u rat, kolebanja nije bilo kod kralja Nikole. Interesantno je pomenuti da je crnogorska državna blagajna tada bila pred kolapsom. Naime, sva gotovina uoči rata je iznosila svega 600.000 perpera. Crna Gora nije imala strategiju za rat 1914. godine, kao ni razrađen plan za mobilizaciju i koncentraciju vojske. Već 6. avgusta je objavila rat Austrougarskoj monarhiji. Kasnije su crnogorski ratni ciljevi bili usmjereni prema Skadru, Boki Kotorskoj, Hercegovini i jednom dijelu Bosne, i pravdani su istorijskim razlozima. Glavnije ratne operacije u prvoj fazi rata su bile usmjerene prema zaštiti granice.
UNUTRAŠNJA KRIZA
Već na samom početku rata Crna Gora je maksimalno iscrpila svoje vojne kapacitete, tako da u kasnijim fazama rata nije mogla pristupiti nekom vidnijem popunjavanju i proširenju vojnih formacija. Tokom rata isplivala je na vidjelo netrpeljivost između kralja Nikole i Vrhovne komande, zatim snažna unutrašnja kriza, slaba pomoć od saveznika, politička propaganda u vojsci.
Crnogorska vojska je bila potpuno podređena operativnim ciljevima srpske Vrhovne komande, što se kasnije negativno odrazilo na samu vojsku. Bilo je dosta javnih i tajnih zakulisnih borbi, sve u cilju budućih odnosa poslije završetka rata. Prvi svjetski rat je višestruko uvećao napore Crne Gore, iscrpio ljudske potencijale, materijalna sredstva i finansijske izvore, ionako već iscijeđene državne kase u prethodnim balkanskim ratovima. Crna Gora je imala ogromne gubitke srazmjerno broju svog stanovništva i pretrpjela je veliku materijalnu štetu.
Za Prvi svjetski rat Crna Gora je mobilisala 25% svog cjelokupnog stanovništva, ili 40% muškog stanovništva (gledajući stanje pred balkanske ratove). Od oko 50.000 vojnika, u ratu je poginulo i umrlo oko 20.000 vojnika. To je iznosilo oko 10% cjelokupnog stanovništva, 20% muškog stanovništva, ili 40% mobilisanih vojnika. Osim toga, Crna Gora je pretpjela i velike gubitke kod civilnog stanovništva. Što se tiče materijalne štete, ona je procijenjena na 723 miliona franaka, koliko je iznosio zahtjev za ratnu štetu podnijet Mirovnoj konferenciji u Parizu.
Ekonomija skoro da i nije postojala, razorena su mnoga naselja i gradovi. Crna Gora se smatrala okupiranom teritorijom. Ako se ovome doda da je 1918. godine harao grip španjolica, koji je populaciono opustošio Crnu Goru, onda se mogu vidjeti katastrofalne razmjere rata. Saveznici su na kraju odredili sudbinu Crne Gore, čime je njena uloga na istorijskoj pozornici postala zapečaćenja. Crna Gora je nestala voljom svojih saveznika i njihovim zauzimanjem za srpske nacionalne ciljeve, pod plaštom jugoslovenskog ujedinjenja. Sve ono što se kasnije dešavalo, bilo je samo izvođenje radova na već trasiranom putu nestanka crnogorske države.
NAUČNI SUD
Upravo o događajima s kraja rata počinje svoje izlaganje Dimitrije Dimo Vujović, poznati crnogorski istoričar. Rođen je u Dobrskoj Župi kraj Cetinja 7. novembra 1922. godine, a umro je u Podgorici 27. maja 1995. Najznačajnije radove objavio je o političkoj istoriji Crne Gore i posebno istoriji Crne Gore u XX vijeku. Boravio je na istraživačkim putovanjima u Parizu i Rimu i u tamošnjim bibliotekama i arhivama prikupljao građu za istoriju Crne Gore i stvaranje Jugoslavije.
Njegovo prvo značajno djelo je ,,Ujedinjenje Crne Gore i Srbije“, koje je objavljeno u Titogradu 1962. godine, a predstavlja publikovanu Vujovićevu doktorsku disertaciju odbranjenu godinu dana ranije na Sarajevskom univerzitetu. Posebnu pažnju posvetio je Podgoričkoj skupštini iz 1918. godine. Ovom događaju posvetio je knjigu ,,Podgorička skupština 1918. (1989)“, koja se sastoji od 1. Priprema; 2. Zasijedanja; 3. Odluke; 4. Odjeci; Prilozi.
Vujović je dao obiman uvod, integralno unesene stenografske bilješke skupštinskih izlaganja, i objašnjenja brojnih pojedinosti ovog ključnog izvora. Dimo Vujović navodi da se tokom svih godina od objavljivanja njegove doktorske disertacije pa do 1989. godine nije prestao baviti Podgoričkom skupštinom, pa je o tome pisao na primjer u knjizi ,,Crnogorski federalisti 1919-1929“ i u mnogim člancima. Dimo navodi da je za proteklih nekoliko decenija od pojave knjige ,,Ujedinjenje Crne Gore i Srbije“ njegova misao postala zrelija, kao i fond podataka kojima je raspolagao o odnosnim događajima postao znatno bogatiji.
Uz knjigu je objavio i stenografske bilješke te skupštine. Vujović ističe da bez naučnog istraživanja i poznavanja dokumenata ne može se govoriti i suditi o istorijskim istraživanjima i događajima. Takođe, želio je da pokaže i onima koji se bave istraživačkoim radom da nije u skladu sa objektivnom istorijskom naukom preskakanje i ignorisanje onih dokumenata koji eventualno ne prikazuju događaje onako kako to odgovara njihovom aktuelnom političkom raspoloženju. Prema njemu, navedene činjenice se ne mogu osporavati, a njegova razmišljanja u vezi sa njima, prirodno, mogu biti predmet diskusije i neslaganja. Vujović navodi da podjele iz prethodnog perioda su prisutne i 1918. godine, ali mnogo oštrije.
Politička borba između suprotstavljenih tabora vodi se u Crnoj Gori, u zarobljeničkim logorima u emigraciji, gdje je čitav politički život ispunjen tom borbom. U emigraciji se vodi borba u sasvim drugačijim uslovima nego u zemlji. Protivnici kralja Nikole mogu se slobodno organizovati i politički raditi. Oni su u boljem položaju nego kralj, koji nema mogućnosti da se državnim aparatom suprotstavlja svojim protivnicima, kao što nema ni materijalne mogućnosti da bolje organizuje svoju propagandu i veže svoje pristalice, a lišen je i naklonosti saveznika, prije svega Francuske, u kojoj je boravio.
Njegove protivnike Srbija svestrano materijalno i politički pomaže, a uživaju naklonost većine saveznika. U emigraciji se i zvanični krugovi Srbije direktno i otvoreno angažuju u toj borbi.
Vlada Srbije utvrđuje program svoga rada u vezi sa ujedinjenjem Crne Gore i Srbije i u skladu sa njima stvara među Crnogorcima jak pokret za bezuslovno ujedinjenje Crne Gore i Srbije, koji na tome treba da radi, nezavisno od rada na ujedinjenju Jugoslovena. U tu svrhu je stvoren Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, koji je razvio živu aktivnost u Evropi, Americi i zarobljeničkim logorima. Konce ovoga rada drži u svojim rukama Nikola Pašić.
Tim radom su bile ozbiljno uzdrmane pozicije kralja Nikole, to prije što je zvaničnoj Srbiji i njenim sljedbenicima među Crnogorcima uspjelo da kod saveznika izazovu sumnju u njegovo lojalno držanje tokom rata. Većina saveznika je bila mišljenja da Crnu Goru treba pripojiti Srbiji. Sve je to dovelo do izolacije kralja Nikole i njegove vlade i što se više bližio kraj rata, njihov položaj je postojao sve teži. Dakle, već tokom rata duhovi su bili potpuno pripremljeni, a naklonost saveznika obezbijeđena za proklamovanje ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Zbog svega toga nije bilo sumnje da se zamišljeno ujedinjenje Srbije i Crne Gore neće ostvariti. Očigledno do toga je moglo doći tek kada se Crna Gora oslobodi od austrougarske okupacije. To se i ostvarilo mjesec dana poslije oslobođenja – na Podgoričkoj skupštini. Vujović navodi da je stav srpske vlade bio da s obzirom da narod gladuje, prvorazredni politički značaj će imati činjenica ko mu prvi pruži materijalnu pomoć.
Zato se smatra kao nužno da se prikupi izvjesna količina hrane, koja bi se donijela u Crnu Goru i podijelila narodu. Crna Gora je bila definitivno oslobođena uglavnom do 22. oktobra (4. novembar po novom) 1918. godine. Toga dana je neprijatelj napustio posljednji crnogorski grad – Cetinje. Od tog dana pa do raspisivanja opštecrnogorskih izbora prošlo je samo tri dana – vrlo malo vremena. Očigledno u pitanju je bila žurba. Dakle, zbog bojazni da protivnička organizacija ne ,,uzme korena“, da ,,oduševljenje izazvano dolaskom srpskih trupa ne splasne“, trebalo je žuriti ,,kako bi se pitanje o našem ujedinjenju svršilo što pre“. Gvožđe se kuje dok je vruće.
Predviđeno je da se izbor povjerenika izvrši 4. (17) novembra, a dva dana kasnije 6. (19) novembra izbor narodnih poslanika. Od dana raspisivanja izbora i utvrđivanja pravila za izbore (25. Oktobra, odnosno 7. novembra) do izbora povjerenika 4. (7) novembra bilo je samo deset dana. Ali za organizovanje toga posla ostajalo je praktično mnogo manje vremena, jer iako su pravila iz Berana po kuririma istoga dana upućena u sve krajeve Crne Gore, s obzirom na saobraćajne prilike, trebalo im je nekoliko dana da stignu do pojedinih mjesta Crne Gore. Praktično, za predizbornu kampanju ostalo je samo nekoliko dana. Što se može uraditi za to vrijeme? Jedva ako se može sazvati i organizovati zbor u središtu kapetanije, odnosno sreza. Nije bilo vremena za neko organizovanije povezivanje, izrađivanje političkih platformi i slično. To je odgovaralo organizatorima izbora, pristalicama bezuslovnog ujedinjenja, jer su oni već donekle bili povezani i od prvog dana oslobođenja u svim krajevima Crne Gore, vršili političku propagandu na bazi jasno utvrđene političke platforme i za lokalne organe vlasti postavili ljude koji su prihvatili tu platformu. Stav Dima Vujovića je da su oni znali šta hoće.
NI RIJEČI O IZBORIMA
Vujović navodi kao interesantno to da Jovan Ćetković, u svojoj vrlo opširnoj knjizi, u kojoj piše o raznim detaljima, čak reprodukuje i razgovore iz tih dana izbora, ne kaže ni jednu jedinu riječ o tome kako su ti izbori sprovedeni, kako su izgledali zborovi po kapetanijama, na kojima su birani delegati za okružne skupove, iako je tada i sam bio izabran za poslanika.
Prema pravilima o izboru poslanika, zapisnike sa izbora povjerenika i poslanika trebalo je dostaviti Velikoj narodnoj skupštini. Dimo Vujović navodi da nije pronašao ni jedan od tih zapisnika. Jedan od prvih govornika na skupštini je bio njen potpredsjednik Lazar Damjanović. U svom ekspozeu koji je trebao da posluži kao istorijsko i političko opravdanje odluka koje treba donijeti, veliča istoriju Srba u Srbiji, a istoriju Crnogoraca i Crne Gore skoro prešućuje, odnosno ukoliko je i pominje, to radi na takav način kao da se u toj istoriji ništa slavno nije desilo, već samo ružne stvari zbog kojih treba da nestane samostalna crnogorska država.
Stav Dimov je jasan. Ako se na stvari gleda kroz prizmu Damjanovićevog ekspozea, u onom trenutku nije bilo prijatno biti Crnogorac. Kao da se trebalo iskupiti veličanjem drugoga, a ignorisanjem samoga sebe. Da li je bio osmišljen prevrat kome je Podgorička skupština bila kulisa? Ne samo da je osmišljen već je veoma detaljno isplaniran i sproveden u djelo. Iako je crnogorska skupština izabrana prije Prvog svjetskog rata bila legalna i legitimna, sazvana je nova koja je donijela odluku, koja je imala zakonsku snagu.
Primjetna je i velika žurba za organizovanje skupštine i zbog činjenice da se najveći dio crnogorske ,,elite“ još nije vratio u zemlju. Kralja Nikolu, predstavnici velikih sila koji se nalaze na njegovom dvoru, uvjeravaju da će se crnogorska država obnoviti i da savezničke trupe samo čuvaju mir u Crnoj Gori, iako znaju da u projektima njihovih država nema Crne Gore.
Ovdje treba naglasiti da je okupacija Crne Gore bila saveznička, ali se treba i zapitati zašto je došlo do okupacije kad su komiti oslobodili teritoriju čitave države.
Očigledno je da nijedan vojni razlog nije postojao za okupaciju već je bila politički motivisana. Zanimljivo je i to da je otpor ujedinjenju jedino bio u Crnoj Gori, a njime nijesu bili zadovoljni ni sami ujedinitelji koji su se nadali da će Crna Gora ući u fazu blagostanja. Međutim, realnost je bila sasvim drugačija. Odlučila je sila, a ne pravda.
