» Piše: Slobodan ČUKIĆ
Svjedočanstva o teroru srpske okupacione vojske u Crnoj Gori su šokantna. Takva je, na primjer, bila odmazda nad stanovništvom Nikšićkog okruga u maju 1919, kao i odmazda nad stanovništvom Cuca i Ćeklića krajem 1919, zatim dvostruka masovna odmazda nad Rovčanima u oktobru 1919. i aprilu 1920. godine.
U brošuri „Krvavi album Karađorđevića” (1921) izneseno je mnoštvo činjenica o teroru srpske okupacione vojske od decembra 1918. do maja 1920. godine. Dio zlodjela opisan je u svjedočanstvima koja su crnogorski oficiri podnijeli u Gaeti i Formiju sredinom 1920. godine. Dio je iznesen u ustaničkim i komitskim izvještajima s terena tokom 1919. i 1920. godine.
SISTEMATSKO POSTUPANJE
Postoji još mnoštvo dokumenata koji rasvjetljavaju zločine počinjene tokom 1919- 1920. kao i u kasnijim godinama. Među njima se ističu svirepi obračuni sa ustaničkim porodicama, poput ubistva familije komitskog vođe Petra Zvicera 1923. godine ili ubistva komandira Šćepana Mijuškovića i njegovog rođaka Stevana Mijuškovića 1924. u Nikšiću. To su samo primjeri stotina „nepoželjnih” dokumenata koji su decenijama prećutkivani.
Najšokantnije je što navedeni zločini nijesu bili usamljeni izgredi okupacionih vlasti, čega uvijek ima, već plansko i sistematsko postupanje, sa jasnom simbolikom i svrhom. Suština je bila u istrebljivanju crnogorskih patriota koji nijesu htjeli da se pokore „novonastalom stanju“, kao i uništavanju njihovih porodica. Preko tih zločina je upućivana poruka svima onima koji su odbijali da prihvate srpsku dominaciju nad Crnom Gorom i da se pomire s nestankom svoje države i dinastije i crnogorskim sistemom vrijednosti i vjekovnim načinom života - da se, drugim riječima, odreknu svega što je odlikovalo crnogorsko biće.
ČINJENICE
Mnogi i dalje ne znaju ili odbijaju da prihvate:
- da je od kraja 1918. do kraja 1920. godine sproveden masovan i brutalan teror nad crnogorskim narodom,
- da je postradalo više hiljada ljudi,
- da je popaljeno preko 5000 hiljada crnogorskih domova,
- da je po svim krajevima Crne Gore vršena pljačka,
- da je borcima za crnogorsku slobodu, dok su trunuli po okupacionim zatvorima ili boravili po šumama, sistematski pljačkana i uništavana nepokretna i pokretna imovina,
- da su mnogi Crnogorci, bilo ustanici, bilo civili, mučeni, sakaćeni ili premlaćivani do smrti,
- da su postojale improvizovane tamnice po Cetinju, Nikšiću, Podgorici, Danilovgradu, Dodošima, Virpazaru, Baru i drugdje koje su bile pune staraca, žena, đevojaka i đece koji su robijali mjesecima i propadali na golom i ledenom kamenu,
- da je od bolesti i zaraza pomrlo mnoštvo naroda po zatvorima ili seoskim getima u koje je stanovništvo natrpavano tokom dužeg perioda, - da su mnoge trudne Crnogorke odvođene u zatvore, kao i da su se mnoge tamo i porodile,
- da su u zatvore odvođena i djeca od nekoliko mjeseci starosti, kao i nemoćni starci u dubokoj starosti,
- da je seosko stanovništvo primoravano da u sred zime boravi na otvorenom, poput slučaja na Čevu kada je oko 500 ljudi dva dana držano pod stražom na livadi po najvećoj hladnoći,
- da je seoskom stanovništvu bilo sistematski zabranjivano da obrađuje njive ili ide na pazare, čime je bilo lišeno mogućnosti da se prehrani, - da je seosko stanovništvo, uprkos krajnjem siromaštvu i iscrpljenosti, bilo primoravano da hrani okupacionu vojsku. I tako dalje.
PALIKUĆA
Sve je ovo dokumentovano i upućuje na jedini mogući zaključak: da se u viševjekovnoj borbi za slobodu Crne Gore tako masovan pogrom ne pamti. Svakako ne u tolikom trajanju i sa takvom istrajnošću. Bilo je u prošlosti mnogo zloglasnih pohoda, kao što je onaj Numan-paše Ćuprilića 1714. godine, ali nikada do 1918-1920. nije viđen ovakav sistematski teror, nad kojim se nadvijala figura Aleksandra Karađorđevića – koga su crnogorske komite s razlogom nazivale palikućom.
Srpski regent se u sprovođenju svojih političkih planova oslanjao isključivo na vojnu i policijsku silu. Zahvaljujući tome u prvi plan je izbila najgora vrsta ljudi, podlaca, prevaranata i ubica. U Crnu Goru su od početka 1919. godine počeli da pristižu oprobani zločinci poput Stojana Popovića i Milana Kalabića, oca kasnijeg četničkog zločinca Nikole Kalabića. Ili poput zloglasnog majora Kecmanovića, po čijem su naređenju 1923. godine spaljeni žena i djeca Petra Zvicera. Hiljade porodica u široj okolini Cetinja i Nikšića, širom Katunske, Lješanske, Riječke nahije i Crmnice, u Rovcima, Morači, Uskocima, Vasojevićima, Piperima i drugdje je tokom 1918-1920. godine bilo je potpuno upropašćeno.
PRVI GLASOVI
Srpski novinar Pantelija Jovović je bio jedan od rijetkih koji je vidio posljedice te torture. Evo šta je zapisao o tome u uvodniku svoje knjige „Crnogorski političari – Portreti” (Štamparija „Vreme”, Beograd, 1924). „Slom Crne Gore 1915. i način njenog ujedinjenja sa Srbijom 1918. g. dva su kobna datuma u njenoj istoriji. Prvi datum može se nekako i pravdati, ali onaj drugi jeste najgrozniji spomen srama i stida zvaničnoga Beograda.
Golgota koju je preživljavala Srbija za vreme evakuacije kroz albanske gudure, ni približno nije ravna onoj golgoti koju je Crna Gora preživela za vreme ujedinjenja. No sve do 1921. g. o tim nečuvenim zločinima režima nije se ništa znalo.
Crna Gora sve do tada bila je za našu javnost terra incognita. Do 1921. g. već je bilo popaljeno pet hiljada crnogorskih domova i niko, van Crne Gore, u ujedinjenoj Kraljevini o tome nije ništa znao. Tek prvi put tada beogradski „Balkan” nalazi se pobuđen da me pošalje kao svog naročitog izaslanika u Crnu Goru.
Prvi sam, dakle, ja bio kome je pala u deo ta teška dužnost, da otkrije sve zločine počinjene posle Ujedinjenja u Crnoj Gori. I ja sam ih otkrio stavljajući na kocku svoj život. Demaskiranjem zločinaca, ja sam učinio da budem s bombama i revolverima napadnut i slučaj je hteo da ostanem u životu iako sam bio teško povređen. Moje izveštaje o prilikama u Crnoj Gori preštampavali su ne samo svi naši domaći listovi, već i jedan dobar deo štampe u Italiji, Engleskoj, Francuskoj i t.d. Ja sam Evropi jasno predočio da je nesrećna Crna Gora, u čast i slavu ujedinjenja, razapeta na krstu. Godine 1923. jedan drugi prestonički list („Tribuna”) poslao me je ponovo u Crnu Goru.
Ovom prilikom u detaljima sam upoznao našu javnost o svima nasiljima, koja su izvršena nad Crnom Gorom i Crnogorcima. Celokupna naša javnost još se nalazi pod svežim utiscima tih mojih izveštaja”. Ovim okončavamo ovaj tekst i najavljujemo novi feljton, od istog autora, kojim ćemo od sjutra detaljno pratiti događaje od 1917. godine do srpske okupacije Crne Gore, Božićnog ustanka i onoga što je uslijedilo nakon njegovog gušenja.
