Jozef Gebels imao je filmskog neprijatelja broj jedan. Bio je to jedan ubogi invalid posljednje francuske konjice iz Prvog svjetskog rata. Kakva ironija: zloglasni ministar propagande nacističkog Rajha siktao je i drhtao na pomen imena Žana Renoara, neostvarenog ratnog pilota koji je hramao cijelog života nakon ranjavanja u konjici.
Žan je do kraja svog vijeka vukao loše zaraslu nogu i breme sina slavnog slikara Ogista Renoara. Jednom je rekao da nikad ne bi ni počeo da snima filmove da iste sjenke rata, kroz koji je prošao kao mladić, nije vidio još duže i zlokobnije dvije decenije kasnije.
Nova prijetnja
Još ironije: najveći film snimljen o Prvom svjetskom ratu nema nijednu ratnu scenu. „La Grande Illusion“ (fr. „Velika iluzija“, 1937) bio je Renoarov pokušaj da se nasmije ratu u brk, da ga demistifikuje i raskrinka isključivo kao odrednicu iz naslova.
U „Velikoj iluziji“ nema mraka u lavirintu beskrajnih rovova Zapadnog fronta, ni stravičnog hemijskog oružja i gasa koji se šunjao borbenim linijama kao najzlokobniji protivnik. Nema ni viteški romantičnih duela ratnih pilota, ni aristokratske zabave u nebeskoj areni... Od čega je onda drhtao Gebels?
Renoarov film ima ishodište u bijelom beskraju snijega negdje na granici švajcarskih Alpa. Tu jedan sirotan i Jevrej, francuski oficiri i odbjegli njemački zarobljenici, nakratko pronalaze slobodu, koja nije mir već samo nova neizvjesnost. Prikazanje o novoj velikoj prijetnji.
- Granice su izmišljotine ljudi. Priroda uopšte ne mari za njih - izgovara Jevrej svom sapatniku, sirotom Gabanu, u momentu kada vođa njemačke potjere naređuje da paljba za njima konačno stane, jer „prešli su švajcarsku granicu“.
Smrt je dužnost
Kod Renoara je sve ironija, paradoks - ali i velika, bespogovorna istina. Njegovi junaci su i heroji epskih proporcija i ubogi smutljivci sa istorijskog smetlišta. I svi su jednako plemeniti i loši, dok ratni logor, mjesto njihovih susreta i nesretnih sudbina, na kraju rata prelazi iz ruke u ruku, pod jednu ili drugu zastavu.
Renoar je uhvatio najvažnije i najistinitije o Prvom svjetskom ratu: najveća tragedija svih njegovih učesnika, „pobjednika“ i „poraženih“, jeste to što se apsolutno niko od njih na kraju nije probudio u svijetu za koji se borio. To je ono što je Gebelsa žestoko peklo: francuski film tukao je predratnu propagandu o novom vojevanju kao potpunu besmislicu.
Renoarov film je i antiideološki - traži nešto istinski humano u odnosima vojnika iz različitih miljea i sukobljenih strana koji su sticajem okolnosti prinuđeni da sarađuju. Istovremeno je i do kosti angažovan! Renoarov rat „preživljavaju“ marginalci Marešal i Rozental, dok aristokrate, piloti (Francuz De Boldiu i Njemac Fon Rofenštajn) ne dočekuju kraj, kao relikti jednog svijeta.
- U našem svijetu, smrt u ratu jeste plemenita dužnost. Za ove kao što je Marešal, rat je borba za opstanak. No, za mene je pitanje časti to što umirem. A što ćeš ti, Fon Rofenštajne, kad se probudiš u svijetu tih Marešala i Rozentala? - kaže De Boldiu. Objašnjava zašto daje život za Marešala (Gaban) pred nijemim i umornim Fon Rofenštajnom, najtragičnijim likom filma kojeg tumači genijalni Erih Fon Štronhajm.
Srušeni ideali
Jedini film koji može da isprati širinu vizije „Velike iluzije“ je „Paths of Glory“ (eng. „Putevi slave“, 1957) iz rane faze karijere američkog genija Stenlija Kjubrika, savršeno pedantnog hirurga za seciranje metastaza kolektiva.
Ideja je jednostavna, kao i u svakom od Kjubrikovih nezaboravnih filmova: uhvatiti raskorak između velikih ideja, ideala i nadanja sa kojima se najčešće ide u rat - sa onim što borba zaista jeste i što na koncu donese. Režiser se savršeno razmetljivo igrao Boga snimajući ratne užase iz ptičje perspektive, onako kako ih bilo ko od aktera Prvog svjetskog rata nije mogao doživjeti. To je perspektiva velike ironije: film „Putevi slave“ je zaista slika potpune katastrofe koja je izašla iz najčešće dobrih namjera.
Kjubrik ne štedi gledaoce: predstavlja rat kao da u njemu nema ničega smislenog, a kamoli romantičnog ili vrijednog ideala. Bilo je krajnje smjelo objaviti takav film u američkoj produkciji 1957. godine, sa Kirkom Daglasom u nezaboravnoj ulozi pukovnika Daksa - pravednika koji odbija samoubilačku misiju.
Stenli nije želio igru u rukavicama. Razmišljao je drugačije. Gospodo, hoćete antiratni film? Onda je najbolje da vidite ono što rat zaista jeste!
Oprost za Lina
Malo je istinski velikih filmova o Prvom svjetskom ratu kojih se možemo prisjetiti uoči 11. novembra, kada se navršava vijek od njegovog kraja. Odličan odjek imao je, na primjer, „La vie et rien d'autre“ (fr. „Život i ništa više“, Bertand Tavarije, 1989), a neki pokušaji istinski velikih priča, kao što je „Galipolje“ (Piter Vir, 1981) ostali su upamćeni kao promašaji.
S druge strane, vrlo modernistička, grandiozna, jednoznačna priča koja je potpuno uspjela jeste klasik „Lawrence of Arabia“ („Lorens od Arabije“, Dejvid Lin, 1962). Najveći pustinjski ep do „Engleskog pacijenta“, na prvu loptu vinjeta o manje bitnom rukavcu rata na Bliskom istoku, upečatljivo slavi moralnog i hrabrog pojedinca. Uloga nezaboravnog Pitera O'Tula pojačana je epskim kadrovima velikih bitaka, u kojima Lin otkriva dušu zaboravljenih i potcijenjenih Beduina, arapskog naroda u pustinji.
Zbog toga je zaslužio da mu oproste što je, na primjer, čuvenu scenu bitke kod Akabe 1917. godine preuveličao u odnosu na ono što je bila. U poprištima bitaka nevjerovatne, životne ljepote, nezaboravnom konjičkom napadu na Damask, režiser je razvio drugu priču „ispod površine“.
Renoarove riječi
Lina je više zanimao interni sukob Lorensa, identitetski i moralno rastrzanog između vjernosti britanskoj armiji i novih prijatelja u arapskom plemenu koje bi trebalo zaštititi. Njegov galop sa isukanom sabljom savršeno lako izveo je Piter O'Tul - jer imao je podršku tima glumačke ekstraklase: Entonija Kvina, Omara Šerifa, Aleka Ginisa...
Filmovi kao što je prvi oskarovac, jednostavna priča o ratnim pilotima „Wings“ („Krila“, Vilijam Velman, 1927) – ili izvikana adaptacija genijalnog Remarkovog romana „All Quiet on the Western Front“ („Na zapadu ništa novo“, Luis Majlstoun, 1930) – dokazuju da se remek djela o Prvom svjetskom ratu mogu prebrojati na prste jedne ruke. I nije teško povjerovati u Renoarovu tvrdnju da možda ne bi ni bilo Drugog svjetskog rata, da je bilo više filmova koji su svjedočili o užasu Prvog.
Ipak, pravo pitanje glasi: za koliko bi brojnih velikih filmova o Drugom svjetskom ratu mogli reći da su bitniji od „Velike iluzije“? Stojan STAMENIĆ
FOTO: timeout.com / amcnetworks.com / pinterest.com
