Piše: Slobodan JOVANOVIĆ
Svi narodi su u periodu stvaranja nacija ,,uljepšavali“ istoriju, izmišljali nepostojeće junake, ali je srpska istoriografija prevazišla granice pristojnosti. Kako se bliži godišnjica tzv. Velike narodne skupštine, kolokvijalno Podgoričke skupštine, tako se sve više stvara nesnosna galama u kojoj bi trebalo neko da zaboravi činjenice. Kad se šire laži „direktno u oči“ da je srpska vojska oslobodila Crnu Goru od austrijske okupacije, a pośedujete u svojim arhivama, u Vojno-istorijskom institutu, u Istorijskom arhivu SANU, u Institutu za modernu istoriju svu moguću prepisku i ratne dnevnike tzv. Jadranskih trupa, onda se to jedino može nazvati - bestijalnim, pokvarenim ponašanjem, crnom propagandom.
To što se srpski narod drži u deluziji, samo dodatno čini odgovornim autore laži za bilo koju katastrofalnu posljedicu. Da krenemo sa činjenicama, koje su u najvećem procentu iz arhiva gore pomenutih srpskih institucija i bečkih arhiva. Koga uopšte interesuje da sazna nešto o tim vremenima prije jednog stoljeća, poznato mu je da je sudbina Crne Gore zapečaćena 20. jula 1917. godine tzv.
Krfskom deklaracijom, kojom je Crnoj Gori predviđeno da postane dio Srbije, a dinastija Petrović detronizovana. Ostalo je samo da se ona sprovede u život sa manje ili više žrtava, posebno Crnogoraca. Nažalost, u tom pogubnom projektu učestvovali su mnogi Crnogorci, uključujući i one koji su bili bliski saradnici crnogorskog kralja Nikole I Petrovića i koji su mu položili zakletvu na vjernost. No, Crna Gora je uvijek gajila taj soj koji se, u svojoj deluziji, ponosio svojom izdajom.
KOMITE
Prva pojava komita u Crnoj Gori okupiranoj od Austrougarske monarhije vezuje se za odmetništvo generala Radomira Vešovića, bivšeg ministra vojnog (20. 12. 1915 - 29. 4. 1916) i njegove braće. U početku su komite izbjegavali borbe, da bi tokom 1916. bilo nekoliko manjih sukoba sa austrijskim vojnicima. Cetinjske novine su u broju 23, od 2. novembra 1916. objavile jednu od naredbi vojne uprave: „Njegova preuzvišenost Veber izdao je sljedeću objavu. Još uvijek zemljom krstare pojedine čete (bande)...
Svatko ko se takvoj četi (bandi) priključi, počinja zločinstvo protivu ratne snage države, pa će biti po prijekom sudu kažnjen smrću“. Za generalom Vešovićem i njegovom braćom je izdata potjernica od strane Generalnog guvernerstva i organizovane potjere za njihovo hvatanje. Neka lica koja su pomagala generalu Vešoviću su osuđena na smrt vješanjem.
Kolika je aktivnost komita bila u 1917. godini teško je utvrditi jer ne postoji mnogo podataka, pogotovu što su austrijski izvještaji bili malobrojni i u velikoj mjeri su skrivali podatke o sopstvenim žrtvama. Sudeći po pojačanjima koje su dovodili, otpor komita bio je značajan. Recimo, Vrhovna komanda austrijske vojske je nikšićku oblast označila kao ustaničku i naložila 212. brigadi u Baru da pošalje pomoć trupama u Nikšiću. (Bečki arhiv, Armeooberkomando Bandenbekämfung in Montenegro, 49533, 23. I 1918).
AKCIJE ZA OSLOBOĐENJE
Velika aktivnost komita počela je u januaru 1918. u nikšićkom okrugu, nastavljena u podgoričkom, posebno u krajevima između Danilovgrada i Podgorice, u Martinićima i oko Spuža. Odatle su se borbe proširile na Čevo i cetinjski okrug krajem januara. U periodu od 1. januara do 31. januara žandarmerijske stanice su registrovale 70 komitskih napada. Napadi komita na žandarmeriju i vojsku nastavljaju se u februaru i martu, posebno u nikšićkom okrugu.
Austrijanci su zaključili da su im snage nedovoljne da suzbiju aktivnosti ustaničkih jedinica, pa su pojačali žandarmeriju sa oko 1.000 ljudi i formirali nekoliko izviđačkih bataljona, sa kvalitetnim vojničkim kadrom. Podaci komande Grupe B za Balkan govore da se svakodnevno vode borbe sa komitama na području Danilovgrada, Nikšića, Podgorice, Kolašina, Berana, Andrijevice i Žabljaka.
Prema izvještajima komesara, u prvoj polovini maja ubijene su 484 komite, 147 ih je zarobljeno, a 251 se dobrovoljno predalo. Iako se smatra da su brojke preuveličane, nema sumnje da su vođene žestoke borbe u kojima je veliki broj poginulih na obje strane. To potvrđuju i borbe u okolini Nikšića, Kolašina, Danilovgrada, Bijelog Polja i Andrijevice u junu mjesecu. U julu je Generalno guvernerstvo zatražilo da mu se iz 19. korpusa, koji se nalazio u Albaniji, uputi četiri bataljona kao pomoć „pošto je položaj naših trupa u Crnoj Gori slab“ (Bečki arhiv, izaslanik Oto ministru Burijanu, 13. VII 1918).
AUSTROUGARSKA REAKCIJA
Pribjeglo se i uzimanju talaca i to, u prvom redu, iz redova porodica komita, nad kojima su vršene egzekucije strijeljanjem u slučajevima napada na okupatorske snage. Uzimanja talaca je naročito bilo u avgustu i septembru, ali to nije imalo velikog efekta, jer izaslanik Oto piše ministru Burijanu o širenju komitskog pokreta i pored represivnih mjera. Broj napada na žandarmerijske stanice, presrijetanja austrijskih vojnih kolona, napadi na transporte dešavali su se svakodnevno u skoro svim oblastima u kojima je komitski pokret bio jak. U drugoj polovini septembra žandarmerija u Crnoj Gori je pojačana sa još 2.800 ljudi. Izvještaji austrougarskih štabova u Crnoj Gori iz oktobra puni su podataka o aktivnostima ustanika, posebno u Vasojevićima, oko Nikšića, Podgorice, Pljevalja itd. Najveće uspjehe postigli su ustanici iz Vasojevića pod komandom Boška Ðuričanina, mada se sa tog područja najveći broj ljudi nalazio u internaciji. Opšti ustanak u Polimlju podignut je 13. oktobra.
Prekinute su telefonske veze i zapośednuta klisura Sutjeska na Limu, blizu Andrijevice. Istog dana zarobljen je cio austrougarski bataljon kod sela Luga od 800 vojnika sa komorom, zatim je oslobođena Andrijevica, u kojoj je zarobljeno 700 neprijateljskih vojnika. Sljedećeg dana, 14. oktobra, ustanici su oslobodili Berane, zarobivši 1.000 Austrijanaca. Do 15. oktobra Crnogorci su oslobodili još i Plav, Gusinje, Rožaje, Bijelo Polje, Kolašin.
U borbama za Plav i Gusinje sa njima su učestvovali i albanski ustanici. Komite Boška Ðuričanina vodile su žestoke borbe s Austrijancima 17. i 18. oktobra u izvornom dijelu rijeke Cijevne, đe su zarobili 17 oficira i 700 vojnika. Oštre borbe su vođene takođe oko Nikšića, Cetinja i Danilovgrada. U to vrijeme ustanički odredi u Crnoj Gori prerasli su u krupne taktičke jedinice, od kojih su poneke imale, po austrijskim podacima, 800 do 1.000 boraca. U drugoj polovini oktobra razbuktale su se borbe ustanika protiv okupatora najvećom žestinom. Ustanici su tri dana napadali Vjeternik, od 17. do 20. oktobra, sa kojeg su Austrijanci štitili povlačenje svojih snaga iz Albanije. Procjenjuje se da je u tim borbama zarobljeno više od 5.000 vojnika i 280 oficira. Samo su u Nikšiću komite zarobile 3.505 vojnika, 95 podoficira i 86 oficira.
IZVJEŠTAJI
List „Ujedinjenje“, koji uređuje Andrija Radović, osnivač „Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje“, finansiranog od vlade Srbije, piše da je narod Crne Gore, iako bez vojske, sam oćerao „svog okupatora i ugnjetača“. (Ujedinjenje br. 26, 25. XI 1918).
U svom izvještaju od 24. oktobra Kosta Pećanac obavještava komandanta Skadarskih trupa da su Crnogorci oslobodili Plav, Gusinje, Andrijevicu, Berane, Rožaje, Bijelo Polje i Kolašin. U tim operacijama, piše on, zarobili su 3.000 Njemaca i Austrijanaca, 14 mitraljeza, veliku količinu municije i drugog materijala, „a mnogo više ih je izginulo jer su se Njemci ogorčeno borili i nijesu se htjeli predati komitskim četama“. (Dokumenti operativne komande Skadarskih i Jadranskih trupa za oktobar 1918). O tome govore i austrijski izvještaji.
Guvernerstvo je, recimo, 15. oktobra saopštilo da se garnizoni sa područja Berana, Rožaja i Korita povlače prema Bijelom Polju, pod stalnim napadima komita, da su Andrijevica i Kolašin zauzeti, a tamošnja odjeljenja razoružana i puštena. Istog dana general Keveš govori o jakim napadima komita na putu Kolašin - Podgorica. U izvještaju za 16. oktobar Generalno guvernerstvo saopštava da su prekinute veze, da se napadaju transporti i da se žestoke borbe vode sa komitama u okolini Nikšića, Cetinja i Danilovgrada. U izvještaju za 17. oktobar govori se o jakim borbama oko Bijelog Polja. Svi ovi izvještaji i mnogi drugi o sukobima Austrijanaca sa komitama nalaze se u Bečkom arhivu i istorijskim institutima u Beogradu, njih je objavio i dr Novica Rakočević u knjizi „Crna Gora u prvom svjetskom ratu“.
KAMPANJA ZA UJEDINJENJE
Snažan ustanički pokret, naglo povlačenje austrougarske vojske pratila je široka propagandna kampanja za ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Ustanički pokret u Crnoj Gori je bio toliko snažan i efikasan da su crnogorski komiti spriječili prebacivanje austrougarskih trupa iz Albanije na Kosovo. Kad su trupe stigle u Crnu Goru, ne samo da nijesu mogle otići na Kosovo, već su bile prisiljene da se od napada komita spašavaju povlačenjem crnogorskom obalom ka Boki Kotorskoj.
Time je, u velikoj mjeri, olakšan prodor Prve armije srpske vojske ka Nišu. Takođe, omogućeno je odredu francuskog generala Trenijea da se probije kroz Kačanicki tjesnac i razvije vojnu aktivnost na Kosovu. Borbe za oslobođenje Podgorice vođene su od 29. do 31. oktobra. U borbama za oslobođenje Podgorice učestvovali su bataljoni crnogorskih komita: Polimski, Ljevoriječki, Bratonožićki, Kučki i Piperski. U završnim operacijama oslobođenja Podgorice učestvovala je jedinica iz Drugog jugoslovenskog puka. Generalno guvernerstvo je već 5. oktobra počelo pripreme za napuštanje Crne Gore.
Noću, 4. novembra, došla je delegacija sa Cetinja u Podgoricu, na čelu sa mitropolitom Gavrilom Dožićem, i zatražila od komandanta srpske vojske (tzv. 2. jugoslovenski puk) da pošalje jednu četu na Cetinje, jer ga napuštaju komanda i pripadnici austrijske vojske. Srpska vojska je došla na oslobođeno Cetinje 5. novembra. U ostalim krajevima Crne Gore komiti kojima se pridružilo stanovništvo, koje se samonaoružalo austrijskim oružjem, vršili su napade na žandarmerijske stanice i austrijsku vojsku u povlačenju.
JADRANSKE TRUPE
Ozbiljno proučavanje dokumenata iz beogradskih, bečkih i cetinjskih arhiva nedvosmisleno ukazuje da su smiješne tvrdnje većine istoričara iz Srbije, medija, političara, da je srpska vojska oslobodila Crnu Goru 1918. Ovo je samo mali dio argumentacije. Ovđe su iznijete samo neke najvažnije činjenice. Podaci Vojne komande srpske vojske pokazuju da su Jadranske trupe došle u Peć 24. oktobra. U to vrijeme je veći dio Crne Gore bio oslobođen. Nakon nekoliko dana kasnije jadranske trupe su se uputile ka Podgorici, da bi stigli da učestvuju u završnim operacijama oslobođenja Podgorice 31. oktobra. Jadranske trupe su nastale tako što je srpska vrhovna komanda, po dolasku u oslobođeno Skoplje, donijela odluku početkom oktobra da pošalje jedinice u Crnu Goru kako bi uspostavila kontrolu nad teritorijom Crne Gore, odakle su stizale informacije o velikim ofanzivama ustanika. Teško je odrediti zašto je general Miloš Vasić odbio položaj komandanta tih trupa i što mu je stavljano u mandat za Crnu Goru, a da ne špekulišemo. Slično je bilo i sa pukovnikom Dragutinom Milutinovićem, koji je prvo odbio komandaturu, a onda - na nagovor vojvode Živojina Mišića i regenta Aleksandra Karađorđevića - ipak prihvatio da komanduje tim trupama koje su nazvane Skadarske trupe.
Pred polazak iz Skoplja, 8. septembra, regent Aleksandar je primio generala Milutinovića i saopštio mu: „Vama je osiguran čin generala jer ste to i ranije zaslužili. Pri radu u Crnoj Gori nemojte biti meka srca. Kralju Nikoli treba zabraniti dolazak u Crnu Goru po svaku cenu, pa ma upotrebili razna sredstva“. (Arhiv SANU, br. 11441/11493 – 1-8, Zabeleške generala D. Milutinovića). Ovim trupama su se pridružile i neke francuske jedinice, koje je trebalo da nose ime „Detašman de Montenegro“ (Dr D. Vujović, „Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd 1962, str. 304).
Postojala je ideja da se formira jedinica od Crnogoraca, sa crnogorskim oficirima, ali je to spriječila srpska Vrhovna komanda, jer nijesu imali povjerenja kakvu bi ulogu mogli igrati. Sa Skadarskim trupama su se uputili i crnogorski političari koji su svesrdno radili na prisajedinjenju Crne Gore Srbiji. Prema pisanju generala Milutinovića, rečeno im je da izbjegavaju oružane sukobe sa crnogorskim jedinicama kako ne bi u startu kompromitovali rad na „ujedinjenju“.
Planirano je da se vlast organizuje od samih Crnogoraca, „te da steknu utisak da mi nismo došli da vladamo Crnom Gorom, već da je uvedemo u veliku srpsku zajednicu kojoj je vekovima naš narod težio“. Franš Depere je smatrao da Skadarske trupe treba da upute u Crnu Goru kako bi zaštitili lijevo krilo savezničkih armija i da pominjanje Skadra u imenu može biti problematično, pa je predlagao da se trupe nazovu Crnogorska kolona, Jadranska kolona ili slično. Tako su i dobile ime Jadranske trupe.
OSLOBAĐANJE OD SLOBODE
Kako je to naveo vojvoda Živojin Mišić, načelnik srpske Vrhovne komande, u svom naređenju od 19. 11. 1918. godine: „Nastavite najenergičnije i svim sredstvima da se na teritoriji koju je naša vojska okupirala uguši svaka agitacija, pa ma od koga ona dolazila.
Za to vam stoje na raspolaganju sva sredstva koja možete raspolagati bez ikakvog prezanja“. Dakle: Crna Gora je okupirana, komitske i ustaničke jedinice su razoružane, uvedeni su policijski časovi i stvoreni su svi uslovi da se obmanom sprovedu odluke Krfske deklaracije.
Neće ovaj tekst ništa promijeniti u daljem obmanjivanju pripadnika srpske nacionalnosti od strane njihovih istoričara, medija, političara. Nije prvi put da primjenjuju manir – ono što im se ne sviđa i ne uklapa u željenu sliku o svojoj veličini jednostavno će prećutati i nastaviti sa istim pričama. Jedino što je srpska vojska i država oslobodila jeste Crnogorce od slobode i države, koju su imali. Samo nečasni i prevarni ljudi, koji se kite tuđim zaslugama, mogu kačiti nekakve table u Budvi ili namjeravati da sličnu svinjariju urade u Kotoru.
