Piše: Radoje PAJOVIĆ
Pa, ko je Josip Broz Tito? Najkraće: generalni sekretar KPJ, a kasnije predsjednik Saveza komunista Jugoslavije, organizator, pokretač i vođa Oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije protiv okupatorskih sila Osovine, vrhovni komandant Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, prvi predsjednik vlade nove Jugoslavije, doživotni predsjednik Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i jedan od vođa „Trećega svijeta“ tj. Međunarodnog pokreta nesvrstanih kao protivteža zemljama Atlantskog pakta i zemljama tzv. Varšavskog ugovora (tzv. Istočnog bloka), građanin svijeta, čovjek koji je u nekoliko slučajeva spasio svjetski mir. Istoričar sam savremene epohe. Preko 60 godina u mom istraživačkom fokusu bili su posebno istorija Drugog svjetskog rata i ličnost Josipa Broza Tita. To znači da o Titu mogu kompetentno da sudim. Naravno da je u ovom prigodnom tekstu moguće reći samo djelić njegove biografije, tako da ću se zadržati samo na nekim bitnim momentima.
RAT
Na samom početku mi se nametnuo zaključak da je Tito mogao ono što neko drugi nije mogao. Zapravo, Tito je mogao i ono što je izgledalo nemoguće. Eklatantan primjer je bila borba protiv sila Osovine i izvojevanje socijalističke revolucije. U aprilskom ratu 1941. godine silama Osovine nije se mogla suprotstaviti kraljevska jugoslovenska vojska sa više od 400.000 vojnika pod oružjem. Nakon 11 dana borbe jugoslovenska vojska je bila prinuđena da položi oružje. Nešto bolje su prošle Poljska, Francuska, Belgija, Holandija, Grčka, Norveška, ali su i one morale da polože oružje. A Tito je za taj grandiozni poduhvat imao 12.000 komunista i 30-ak hiljada skojevaca (Savez komunističke omladine Jugoslavije), koji još nijesu bili sasvim dorasli za takav zadatak, ali su ga dostojanstveno izvršili. Nakon kapitulacije jugoslovenske vojske državna teritorija je raskomadana među agresorima, tako da nije bilo države. Kralj i vlada i vrh armije prebjegli su u inostranstvo. Političke partije su se pasivizirale ili su pružile podršku okupatoru. Za borbu protiv okupatora Tito sa svojom partijom nije imao materijalnu podršku, niti pomoć od saveznika sve do kraja 1943. godine, do sastanka „Velike trojice“ u Teheranu (Čerčil, Staljin, Ruzvelt). Ali je imao ono što je najvažnije. Imao je podršku naroda, ponajviše sela. Titovi partizani su preživjeli i Kadinjaču i Pljevlja i Kozaru i Neretvu i Sutjesku i Sremski front i druge značajne borbe širom Slovenije, Hrvatske, Bosne, Sandžaka, Hercegovine, Crne Gore, Srbije, Vojvodine, Kosova, Makedonije. U toku rata stvoreni su i AVNOJ i ZAVNOH i ZAVNO BiH i ZAVNO CG i ZAVNOS i Makedonsko sobranje. Na kraju rata Tito je imao armiju od 800.000 boraca. To je bila treća armija antihitlerovske koalicije u Evropi (poslije Crvene armije i Britanske armije). Tito je sa svojom partijom i svojom armijom izvojevao autentičnu narodnu, socijalističku revoluciju. Stvorio je novu državu, na ravnopravnim osnovama i nije poslušao ni Staljina, ni Kominternu da revoluciju ostavi poslije rata. Tito je imao svoj put, a to mu Staljin nije mogao oprostiti. Staljin je računao da će poslijeratno, socijalističko uređenje, izvršiti uz pomoć sovjetskih oružanih snaga, a to bi značilo i potčinjavanje moćnome Staljinu. Taj Titov postupak Staljin je pokušao da ostvari uz pomoć organizacije Informacionog biroa ili Kominforma, koja je trebalo da bude nastavak Kominterne (Komunističke internacionale), koja je ukinuta u maju 1943. godine, kao ustupak zapadnim saveznicima. Na to je Tito energično odgovorio – Ne, i Staljinu i staljinizmu. Tito je bio jedini komunistički vođa koji se suprotstavio Staljinu. Međutim, to nije prošlo ni lako ni jednostavno. Tito i Jugoslavija morali su da izdrže najstrašniji pritisak. Staljin je otkazao sve trgovačke i druge privredne ugovore i zajmove koji su sklopljeni odmah iza rata. Protiv Jugoslavije slično Staljinu postupile su sve zemlje tzv. narodne demokratije, a u stvari sovjetski sateliti: Poljska, Čehoslovačka, Istočna Njemačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska, Albanija i gotovo sve komunističke partije svijeta, na čelu sa francuskom i italijanskom partijom. Granice Jugoslavije su nebrojeno puta povrijeđene od strane Sovjetskog Saveza i njegovih satelita. Tom prilikom je poginulo više od tri hiljade jugoslovenskih graničara. Protiv Tita, KPJ i Jugoslavije organizovana je najstravičnija lažna propaganda o jugoslovenskom uređenju kao navodno fašističkom i nacističkom. Tito i njegovi najbliži saradnici optuživani su kao Hitlerovi „agenti“, „špijuni zapada“. Čak da su Tita, u Beogradu, uoči ustanka čuvali agenti Gestapoa (njemačke tajne policije). U sovjetskim novinama objavljeno je na stotine i hiljade karikatura posvećenih Titu sa nacističkim amblemima. Poslije Staljinove smrti (1953) došlo je do pomirenja sa Titom i Jugoslavijom. Sovjetska delegacija na čelu sa Hruščovom, Bulgaljinom i drugim najvišim sovjetskim funkcionerima došla je u Beograd (1955) i izvinili su se za svoje dotadašnje postupke. Međutim, sovjetski propagandni materijal je sačuvan u ruskim arhivima, koji danas koriste razni novinari i vajni publicisti, koji su taj propagandni materijal zloupotrebljavali u publikacijama o Titu, ne praveći razliku između pravih istorijskih izvora i propagandnog materijala. Oni su ušli u tuđu oblast, a nijesu znali „šifru“, pa su umjesto naučne senzacije objavili novinarsku „patku“. Time su istoriografiji napravili štetu, a samo su za zlobne čitaoce napravili „hranu“. Treći Titov, na izgled, nemogući zadatak odnosi se na Pokret nesvrstanih, đe je on postao jedan od prvih vođa, zajedno sa Nehruom, Sukarnom i Naserom i tako Jugoslavija kao mala balkanska država, postala je politička velesila i stekla ogromni ugled u nesvrstanom svijetu.
USTANAK
Tito ima poseban značaj za afirmaciju Crne Gore i njene uloge u borbi protiv fašizma, a i kasnije, u izgradnji Crne Gore i obezbjeđenju njenog državno-pravnog statusa i materijalnog položaja. Uoči Trinaestojulskog ustanka Tito je, u ime CK KPJ, poslao Đilasa u Crnu Goru, s ciljem da prenese poruku Crnogorcima o odluci CK KPJ o početku oružane borbe protiv okupatora. Prihvatajući sugestiju Kominterne, Tito je naredio Đilasu da nikako ne dozvoli ustanak, jer je okupator jak, već da početak borbe zadrži gerilski karakter, sa manjim oružanim akcijama. Kad je saznao za ogromni uspjeh Trinaestojulskog ustanka, Tito je bio oduševljen i pozvao narode Jugoslavije na ustanak, đe god za to bude uslova. U proglasu od 25. jula 1941. Tito je pozvao sve narode Jugoslavije da se ugledaju na crnogorski narod, koji je nanio velike gubitke okupatoru. U proglasu od 7. novembra 1941. (povodom 23. godišnjice Oktobarske revolucije) Tito je odao priznanje crnogorskim ustanicima: „Crnogorski narode, ti si se prvi digao na ustanak kada te pozvala Komunistička partija Jugoslavije“. Tito je s velikom pažnjom pratio razvitak oružane borbe u Crnoj Gori, ispravljajući neke nepravilnosti u partizanskim dokumentima i tzv. „lijevim zastranjivanjima“ i nepravilnim likvidacijama nekih protivnika oslobodilačke borbe. Kada se protiv crnogorskih partizana usmjerila ogromna neprijateljska armada (osam italijanskih divizija sa oko 120.000 vojnika i oko 25.000 domaćih saradnika) Tito je odlučio da partizanska glavnina privremeno napušti Crnu Goru, da ne bi izginula protiv tolikog broja neprijateljske vojske. Od crnogorskih partizana Tito je formirao tri nove proleterske brigade. Od partizanskih snaga iz Srbije, Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine, Tito je formirao Glavnu operativnu grupu od 26 bataljona, (od čega 14 bataljona crnogorskih), i izvršio poznati marš – manevar u pravcu Zapadne Bosne.
OSLOBOĐENJE NARODA
Na smotri Četvrte proleterske crnogorske brigade na Zelengori, 19. juna 1942. godine, Tito je održao govor u kome je, pored ostalog, rekao: „Naši ljudi počinili su puno grešaka, a neke od njih su nam se ljuto osvetile... U borbi protiv pete kolone treba biti veoma obazriv. Naša kazna treba da pogodi i prave krivce. Liniji Narodnooslobodilačke borbe treba dati više širine i gipkosti... Svi četnici nisu naši neprijatelji. Vi ste ostavili, na primjer, u Crnoj Gori svoju braću, svoje drugove, svoj narod – i kada bi sve to bilo uz fašiste, to bi bilo fatalno za nas. Ne, svi oni koji nisu ovdje sa nama nisu za fašiste. Oni su samo prignuli šiju, ali nisu postali svjesni neprijatelji oslobođenja naroda ... Mi ćemo im oprostiti njihov postupak, jer je on maslo našeg neprijatelja“. I bio je Tito duboko u pravu. Po povratku partizana iz Bosne, poslije kapitulacije fašističke Italije (8. septembra 1943), dvije trećine okupatorskih saradnika napuštalo je četničke redove. Narodnooslobodilački pokret u Crnoj Gori dobio je novi polet. Od novih boraca, a dijelom i od onih koji su sarađivali sa okupatorom formirano je devet udarnih brigada NOVJ. Titova pomoć crnogorskom pokretu dobija novu dimenziju. On požuruje Ivana Milutinovića, člana Politbiroa CK KPJ, koji se nalazio u Crnoj Gori, da pohita, da ga ne preteknu događaji, da što prije formira Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja (ZAVNO) za Crnu Goru, koje će preuzeti odgovornost za sudbinu Crne Gore. U toku četvorogodišnje borbe 1941 – 1945. Tito se u velikoj mjeri oslanjao na crnogorske kadrove. U Vrhovnom štabu trećinu su činili Crnogorci. Proleterske brigade bile su „rasadnik“ kadrova. Gotovo čitavo komandno osoblje novih partizanskih jedinica poticalo je iz proleterskih brigada. U tome su crnogorski kadrovi imali veliko učešće, od 30 do 40 procenata. Približno toliko iz rata je izišlo crnogorskih generala. Poslijeratna situacija je posebna priča. Iako je položaj Crne Gore određen odlukama Drugog zasijedanja AVNOJ-a (u Jajcu, 29-30. novembra 1943) i CASNO-a (Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja 13-15. jula 1944), u prvim danima poslije oslobođenja srpsko rukovodstvo je pokušavalo da spriječi postojanje Crne Gore kao posebne federalne jedinice. Takve pokušaje Tito je presjekao. U socijalističkoj Jugoslaviji Crna Gora je doživjela neviđeni procvat, napravila korak od „sedam milja“. Upoređujući položaj Crne Gore u kraljevskoj Jugoslaviji (1918 – 1941) i 23 godine u socijalističkoj Jugoslaviji ( 1948 – 1971) Crna Gora je u novoj zajednici bila razvijenija 70 puta (7.000%). Međutim, 15. aprila 1979. godine Crnu Goru je pogodio razorni zemljotres i Crnu Goru u crno zavio. Tito se tada nalazio na liječenju u Igalu, pa je, kad je vidio katastrofalne posljedice zemljotresa, pozvao sva rukovodstva Jugoslavije da pomognu obnavljanje Crne Gore. I pomoć je stigla u velikim količinama i u rekordnom roku, tako da su ne samo obnovljeni nego i povećani gotovo svi privredni potencijali Crne Gore. U Jugoslaviji je 1941-1945. došlo do tragičnih sukoba između pojedinih naroda, zahvaljujući retrogradnim partijama i organizacijama. Pod Titovim rukovodstvom relativno brzo su prevaziđeni ti tragični sukobi i stvorena je jedna prosperitetna srednje razvijena zemlja. Razmišljao sam, posebno za ovu priliku, je li Tito imao mana. Jeste, ali one su, u odnosu na njegovo veličanstvno djelo, marginalne. O nekim, teorijskim pitanjima bi se moglo diskutovati. Jedina „crna mrlja“ Titove vladavine mogao bi biti odnos prema golootočanima i drugim zatočenicima u doba sukoba sa Staljinom. Nije sporno da je sve protivnike nove Jugoslavije trebalo izolovati, ali režim koji je u tim logorima vladao jeste za osudu. To je dva puta na izvjestan način osuđeno i u Partiji i u Saveznoj skupštini. l priznalo se da je više od 47 odsto bilo nepravilno osuđeno. Međutim, izgleda da je tako, donekle, moralo biti. Jugoslavija je tada bila međunarodno izopštena, a pritisak Sovjetskog Saveza i njegovih satelita ogroman. Uslovi su bili krajnje neregularni, pa, eto, i odnosi na Golom otoku. I na kraju, da zaključim. Vagao sam sve relevantne podatke o Titovoj ličnosti, a posebno njegovom doprinosu Crnoj Gori. Nije slučajno što je 13. jula 1946. godine, na opštenarodnom skupu u Podgorici, odlučeno da ovaj grad dobije ime po Titu. Četrdeset sedam godina Podgorica je s ponosom nosila ime Titograd. To ime je promijenjeno u neregularnim uslovima! To se sada teško ispravlja. Svi relevantni podaci govore da je Tito zaslužio da mu se u glavnom gradu Crne Gore podigne spomenik. O tome se razmišljalo i u Titovoj Jugoslaviji, ali se odustalo, jer je procijenjeno da je dovoljan spomenik što Titograd nosi njegovo ime. Sada toga „spomenika“ više nema, pa je danas sasvim prirodno da se ta stara ideja ostvari. Toga su se sjetili crnogorski borci i antifašisti, a to je podržao i gradonačelnik Vuković sa svojom ekipom. Na kraju se pitam – pa ko bi bio taj čovjek kome bi Podgorica podigla spomenik ako to ne bi bio Tito. Ima li danas zaslužnijeg čovjeka od njega. Ja ga ne vidim. Građani Podgorice, podržimo plebiscitarno ovaj prijedlog. To je ispunjenje našeg duga prema ovom velikanu svjetske istorije.
Posebno je volio Crnu Goru
Iz ove priče može da izgleda da je Tito najviše volio Crnu Goru. Nije najviše ali, rekao bih, jeste posebno. Tvrdim da je Tito neizmjerno volio sve jugoslovenske republike i pokrajine i sve jugoslovenske narode i nacionalne manjine. Uostalom, Tito je volio i sve narode svijeta, a mnoge kolonijalne narode pomagao da dođu do svog oslobođenja.
Grandiozna sahrana
Na pitanje – ko je Josip Broz Tito – u značajnoj mjeri pokazala je njegova sahrana – 8. maja 1980. godine (umro 4. maja). Njegovoj sahrani prisustvovalo je više od 200 stranih delegacija, od čega 124 zvanične državne delegacije. U tim delegacijama bilo je 38 šefova država (kraljeva i predsjednika republika), pet prinčeva i sedam potpredsjednika republika, šest predsjednika parlamenata, deset predsjednika vlada, 12 ministara vanjskih poslova, 20 članova vlada i 21 državni funkcioner (Vikipedija). „Večernje novosti“, pretprošle godine, pisale su da je to bila najveća državna sahrana u istoriji. Nekoliko anketa, koje su organizovane poslije Titove smrti, pokazale su da je na jugoslovenskim prostorima Tito bio ličnost milenijuma (posljednjih hiljadu godina).
