U Veneciji se Cetinje ukazalo kao svijetla tačka na svjetskoj mapi prvih štamparija. Bili smo sa teritorije Južnih Slovena jedini učesnici printane (r)evolucije petnaestog vijeka. Da li bi je bilo i kakva bi bila moderna Crna Gora, da nije bilo štamparije Đurđa Crnojevića?
U istorijskoj Gaeti, na obali Tirenskog mora, spomenik u slavu crnogorske princeze, italijanske kraljice Jelene i crnogorskih vojnika u egzilu, koji su tada, kada je zatirana crnogorska država kralja Nikole, očajnički uzvikivali "Viva vero Montenegro“. Da li bi Crna Gora dočekala budućnost, ako bi zaboravila taj poklič koji je usadio vjeru da je Crna Gora vječna?
Na drugom kraju Italije, u Barleti, u memorijalnoj grobnici, i danas - skoro od svih zaboravljene - leže kosti partizanskih ratnika i heroja, koji su položili živote za ideje slobode, antifašizma i bratstva. Više nema Jugoslavije za koju su svoju krv dali, ali je ostala poruka koju mrtvi partizani iz egzila i danas pronose - bez antifašizma i bez žrtve za ideale, nema Crne Gore.
1494: Cetinje u Veneciji, jedina svijetla tačka
Venecija, provincija Veneto. Toplo oktobarsko sunce na drevnom Trgu Svetog Marka krcatom turistima, putnicima, tragačima za vječnom ljubavlju, studentima koji traže znanja, bogatunima željnih provoda... Spoj nespojivog: obilje malih, istih prodavnica sa istim venecijanskim suvenirima; raskoš butika italijanskih modnih magnata, prodavnice pune legendarnog murano stakla; pa onda tratorije, pasterije, gelaterije, ristoranti...
Ipak, tu, na svakom koraku kao da je još živa i neprolazna kitnjavost Mletaka; Duždeva palata, Serenissima Repubblica di Venezia. I baš preko puta bazilike Svetog Marka, unutar velike nacionalne biblioteke ukazaće se prvi znak, koji tada nijesmo ni naslućivali, izložba "Printana (r)evolucija 1450-1500“ (Printing (r)evolution 1450-1500).
Na velikom crvenom platnu koje se sa krova spuštalo do kamenog trga ispisan je moto izložbe o počecima štamparstva – "Pedeset godina koje su izmijenile Evropu“. A unutra, u zgradi na Trgu Svetog Marka – magija pokretnih slova, miris prvih sačuvanih knjiga. Putovanje kroz vrijeme: fragmenti Gutenbergove prve knjige – Biblije, prvi štampani kalendari, oslikani manuskripti, ručno dekorisana i odštampana djela Petrarke, govori Cicerona, djela Dantea, odštampani otisci iz drvoreza; u jednom uglu ugledali smo restauriranu štamparsku presu iz 1523. godine, pored nje nekoliko sačuvanih olovnih slova kojima se pravio slog…
Ono čemu smo se potajno nadali, samo se pojavilo tokom video projekcije. Na platnu je prikazana, tamnim bojama, karta svijeta. I onda se pojavljuje jedna mala, svijetleća tačka u srcu Evrope i oznaka godine – 1452, grad Majnc, Gutenbergova štamparija. Počela je nova era, ređaju se godine i gradovi u kojima se osnivaju štamparije: 1460 - Bamberg i Strazbur; 1465 - Keln i Subijaco; 1467 - Akvila, Rim, Utreht… Redom se osvjetljavaju gradovi na teritoriji današnje Njemačke, Austrije, Francuske, Švajcarske i, posebno, Italije.
Do pred kraj četvrte decenije od pojave Gutenberga, mnogo žutih tačaka na sivo-crnoj mapi svijeta. Samo su nekako istočna Evropa i Balkan u mraku. I onda, 1494. godina, prvo svjetlo u Južnih Slovena – Cetinje. Štamparija Đurđa Crnojevića. Odštampan je, ćirilicom, Oktoih prvoglasnik! To malo svjetlo ostaje usamljeno, do kraja; osim Cetinja, na Balkanu, na jugoistoku Evrope – mrak.
Samo je Cetinje bilo dio printane (r)evolucije. Izum nije revolucija, kažu, to je samo početak putovanja kojim se mijenja društvo. Cilj izložbe je, kako je to napisala autorka izložbe Kristina Dondi sa čuvenog Oksforda, da ,,nas sve podsjeti da je printana revolucija jedan od stubova nosača evropskog identiteta“.
Morate se u sred te gužve, tamo van Crne Gore, osjećati ponosno na pominjanje Cetinja, što nam izvanjci priznaju da smo bili dio napredne Evrope, kamenčić evropskog identiteta duže od pet vjekova.
Istovremeno ste i – tužni. Jer, tamo u našoj Crnoj Gori, na Obodu iznad Rijeke Crnojevića, leži rupa na mjestu gdje je Ivan Crnojević sagradio kuću u kojoj je njegov sin Đurađ postavio prvu štampariju. Ispred rupe, neko je iz nadležnih institucija svojevremeno samo postavio oznaku da je tu nekad radila štamparija Crnojevića!?
Da li imamo pravo da tu rupu ostavimo da zjapi, da tako brišemo iz kolektivnog sjećanja mjesto i vrijeme kada smo bili dio jednog novog kulturnog i društvenog pokreta koji je promijenio Evropu? Zar Obodska štamparija nije dio savremene priče o vječnoj i slobodnoj Crnoj Gori?
1918: Gaeta Elena - Viva vero Montenegro
Koji dan kasnije, dolje na jugu Italije, svjesno smo tražili još jedan znak Crne Gore. Gaeta, provincija Latina.
Kako kažu Italijani, perla Tirenskog mora. Stara Gaeta (Gaeta vecchia) nekad je bila ribarsko naselje, sa tvrđavom koja, na brdu iznad mora, dominira čitavom regijom. Danas je to poznati turistički grad, sa predivnom, velikom plažom, koja po pijesku i plitkoći ulaska u more, podsjeća na one naše, ulcinjske.
Gaeta, i to je putovanje u slavnu, ali i mučnu prošlost. Kada izađete iz bezlične Formije, dolazite odmah do Gaete, a iza bulevara oivičenog onim prepoznatljivim italijanskim borovima sa krošnjom kao nekom vrstom izokrenutog šešira, dočeka vas stari dio grada, uske uličice oivičene dvospratnim, trospratnim primorskim kućicama. Noću je tiho, a danju izuzetno živo – stariji se okupljaju na pjacetama, babe i đedovi iznose stolice ispred svojih kuća i posmatraju prolaznike, dovikuju se onako italijanski glasno i ljupko.
Hotel u kojem smo odsjeli smješten je u kraju zvanom Elena. Elena, je li to Jelena? Mlađi baš i ne znaju mnogo da objasne, stariji ,,Gaetani“ su nam potvrdili – postoji Gaeta–stara (Gaeta Vecchia) i Gaeta–Elena (Gaeta Ellena). Dio grada nazvan je baš po imenu Jelene Petrović, kćerke prvog i jedinog crnogorskog kralja Nikole. Reggina Ellena, Jelena Savojska, nekad su je zvali Majka Italije.
Nakon što je dinastija Burbon napustila taj dio Italije, poslije ujedinjenja italijanske države, kraljevska dinastija Savoja je boravila u tom kraju. I pomogli su razvoj grada i regije. Zato Jelenu, žitelji Gaete, ali i Italijani, ne zaboravljaju.
Za Crnogorce je Gaeta istorijski, sveti grad. Ne samo zbog kraljice, već prije svega zbog crnogorskih junaka, boraca za pravo, slobodu i čast Crne Gore, koji su se, nakon sloma Božićnog ustanka, stacionirali u ovom italijanskom gradiću. Vjerovali su, nadali se, da će moći da se reorganizuju i stvore čvrstu vojsku koja će jednog dana oružjem povratiti i ime i državu.
Prema istorijskim podacima, do kraja 1919. godine u Gaeti i Formiji bilo je više od 700 vojnika i oficira crnogorske vojske; formiran je i Štab crnogorskih trupa, čiji je načelnik bio Krsto Popović. Italija je pune dvije godine pomagala održavanje crnogorske vojske, a crnogorski vojnici su se nadali da će doći dan da se podigne Crna Gora. Vjerovali su i da velike sile neće izdati Crnu Goru. "Viva vero Montenegro“ – to je bila svakodnevna poruka-mantra braći u Crnoj Gori koji su stenjali pod okupatorskom čizmom Beograda.
Uzaludna nada u plemenitost velikih sila: saveznici su okrenuli leđa, Crna Gora je izbrisana sa mape, kralj Nikola ostao van domovine, a crnogorski su junaci iz Gaete raštrkani na razne strane. Neki su otišli za Južnu Ameriku, neki se potucali Evropom, a neki su pomilovani od Beograda za "strašan grijeh“ - ljubav prema Crnoj Gori i vratili se u zemlju koje više nema, utopljenu u entitet Zetske banovine.
Sve njihove nade bile su pokopane. Ali, nije bila pokopana ideja. Decenijama kasnije, početkom devedesetih u jeku krvavog raspada Jugoslavije, a u osvit rađanja nove, moderne Crne Gore, na crnogorskim trgovima ponovo se čulo - ,,Viva vero Montenegro“. Nesrećnici iz tadašnje vlasti, kao i mnogi ovdašnji zaluđenici velikosrpstva mislili su da je to neofašistički poklič. Nijesu znali da je u Crnu Goru došao duh iz Gaete i da su nade ponovo vaskrsle.
U podnožje spomenika u Ulici nezavisnosti u Gaeti, podignutom u slavu kraljice Jelene Savojske i crnogorskih vojnika, tamo gdje piše "Jelena, svojim sinovima koji su pali za domovinu“ (Elena ai svoi figli caduti per la patria) postavili smo crveno cvijeće, boje crnogorske zastave. Da se ne zaboravi: u današnju Crnu Goru ugrađeni su snovi svih onih koji su davno umrli sa imenom Crne Gore na usnama. Viva Montenegro, to je vječno.
1944: Partizanska Barleta, vječna tišina sna o slobodi
Barleta, provincija Pulja, na drugoj, jadranskoj obali Italije. Zatvaranje kruga putovanja i sasvim lični, neposredni susret sa dijelom porodične istorije. Simbolično, prvi dodir sa čovjekom kojeg nijesam mogao sresti, čiji lik prepoznajem samo sa dvije požutjele fotografije, a kojeg dobro znam iz porodičnih priča. Groblje Cimmitero Monumentale di Barletta.
Tamo duže od 74 godine leži prah moga strica, u limenom kovčegu sa petokrakom zvijezdom. Zajedno sa još 1280 svojih drugova, partizana iz Jugoslavije. Vladan Vlajko Đuranović, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, imao je dvadeset godina i pet mjeseci kada je od umro, 29. avgusta 1944. godine u savezničkoj bolnici u Bariju.
Jedini je narodni heroj iz Crne Gore sahranjen van prostora nekadašnje Jugoslavije. Najstariji sin učitelja Velizara Đuranovića iz Martinića i Ane, rođene Krivokapić sa Trešnjeva, Cuci. Imao je sedamnaest godina kada je, kao učesnik Trinaestojulskog ustanka, otišao sa našeg imanja na Grabovom grmu. Bitka za Spuž, bitka na Veljem brdu, borba neprestana.
Moja baba Ana pričala je da je sina posljednji put vidjela 1942. godine, negdje u novembru, kada je promicao prvi snijeg. Poslije toga - Bosna, borac udarnog bataljona; pa onda Bihać, Konjic; rukovodilac SKOJ-a u Četvrtoj crnogorskoj proleterskoj brigadi; pa onda Neretva i Sutjeska, u borbi protiv fašizma, za slobodu, bratstvo, jedinstvo i jednakost. San jedne generacije - ideali zbog kojih su smatrali da je život samo prolazna stvar.
Pa onda poruka sa Ljubinog groba Vlajkove čete koja je čuvala odstupnicu: "Dok budete čuli pucnje sa Ljubinog groba Njemci neće proći. Kad toga više ne bude, onda znajte da na Ljubinom grobu više nema živih proletera“. Teško izmrcvaren od više rana iz mnogih bitaka, Vlajko Đuranović je umro tek što je saveznički avion iz Fruške gore u Vojvodini točkovima dotakao zemljanu pistu u Bariju.
Danas je u vječnoj tišini, sa svojim drugovima i drugaricama, u memorijalnom kompleksu okrenutom prema moru, kao da mogu da gledaju i preko mora Jadranskog u pravcu domovine. Na teškim, metalnim vratima ispisana su imena, na limenim kutijama unutar, u kripti, nekima se imena ne znaju, samo kratko piše "nepoznati Jugosloven“ i urezani datum smrti.
Nema više proletera, nema ni Jugoslavije, a junake malo ko više obilazi. Grandiozni spomenik Dušana Džamonje, sa betonskim prekinutim stubovima, koji simbolizuju prekinute mlade živote, lagano se kruni. Postavili smo cvijeće ispod metalnih vrata sa spiskom sahranjenih koji su poginuli u ratu protiv fašizma i u borbi za slobodu. Tako je i red, bilo da smo rođaci, prijatelji ili tek prolaznici - nemamo pravo da zaboravimo prošlost ako želimo da imamo budućnost.
Draško ĐURANOVIĆ
