Piše: Dr Boban BATRIĆEVIĆ, istoričar
Pošto je vlast nakon Drugoga svjetskog rata priznala Crnogorce kao samosvojan narod s pravom na samoopredjeljenje, to je omogućavalo tretiranje Njegoša kao crnogorskoga i jugoslovenskoga pisca, čime su izbjegnuta ranija prosrpska tumačenja. Zalažući se za centralizam i u politici i u kulturi, Njegoševa važnost i isprepletenost njegove ličnosti u obije oblasti pomagale su pribavljanju legitimnosti vladajućim tendencijama.
Proslava Gorskoga vijenca (stogodišnjice, prim.prir) bila je po svim nivoima organizacije, porukama koje su poslate i uopšte diskursa koji je vladao tokom manifestacije ponovno kanonizovanje Njegoša u potpuno novome ruhu. Kao nekad izgradnja kapele 1925. i ovaj događaj imao je prvorazredni značaj u (dobro kontrolisanoj) državnoj propagandi.
Sve u znaku Njegoša
Hrvatski Vjesnik je na naslovnici objavio veliki Njegošev portet s porukom „Proslava stote godišnjice ‘Gorskog vijenca’ je praznik za sve narode Jugoslavije“, dok su nova izdanja toga djela štampana u Hrvatskoj, Srbiji i Bosni i Hercegovini drugi prijevod objavljen je u Sloveniji, a prvi put Gorski vijenac je preveden i izdat u Makedoniji.
U organu vladajuće partije Borbi, „četiri od šest kolumni bilo je posvećeno Njegošu, a njegova slika odštampana je pet puta veća nego slika Tita (...) Znajući za Titovu sklonost ka preuveličanim sopstvenim slikama, ovakvo grafičko rješenje zaista predstavlja rjetkost“. Sami Titov telegram poslat Odboru za proslavu stogodišnjice Gorskoga vijenca koji glasi: „U ime Vlade FNRJ i u svoje ime pridružujem se proslavi stogodišnjice spjeva za slobodu Južnih Slovena – Gorskog vijenca – velikog pjesnika Južnih Slovena, sina Crne Gore, Njegoša, koji je odigrao krupnu ulogu u podizanju svijesti Južnih Slovena u borbi za svoju nezavisnost, slobodu i napredak“, najbolje svjedoči u kakvom je duhu interpretiranja čitavo proslavljanje proteklo.
Podstrekač NOB-a
Centralna proslava organizovana je na Cetinju juna 1947. godine uz prisustvo najvažnijih ličnosti Crne Gore i visokih predstavnika ostalih jugoslovenskih republika iz političkoga i kulturnoga života.
Glavne momente s proslave zabilježene u štampi sabrao je u svojoj studiji „Njegoš u socijalističkoj i nacionalnoj ideologiji Crne Gore 1945–1989“ Dragutin Papović, đe kaže: „Filozof Vuko Pavićević je narodnooslobodilačku borbu povezao s Njegoševim rodoljubljem i tvrdio je da su stihovi ‘Neka bude što biti ne može’ bili glavni motiv rukovodstva narodnooslobodilačke borbe.
Publicista Nikola Lekić je naveo da je Njegoševo djelo bilo najbolji podstrekač narodnooslobodilačke borbe i najbolja zaloga bratstva i jedinstva.
Lekić je tvrdio da istraga poturica nije ništa drugo nego otpor seljaštva turskom feudalizmu, da Njegoševo djelo nije idealističko već realno i dijalektičko, da je u njemu Njegoš progovorio snagom revolucionara i da je Njegoš, kao i Lenjin, pravio razliku između pravednog i nepravednog rata.
Istoričar književnosti Vukoman Džaković je tvrdio da je Njegoš pjesnik socrealizma i da kod njega nema romantičarskih ideja.
Džaković se trudio da Njegoševo djelo približi socrealističkim shvatanjima, i izjavio je da Njegošev realizam nema dodira s građanskim realizmom. Kako bi Njegoša i njegovo djelo što više približio socijalističkoj ideologiji Džaković je tvrdio da je Njegoš u ‘Gorskom vijencu’ prikazao turski feudalizam i dekadenciju feudalizma zapada u čijim se njedrima razvijalo građansko društvo.
"Marksistički pjesnik“
Istoričar i pravnik Niko S. Martinović je smatrao da Njegoševo djelo treba tumačiti marksističkim metodom. Tvrdio je da se Njegoš u ‘Gorskom vijencu’ borio protiv turskog feudalizma i protiv civilizovanog mletačkog feudalizma.
Martinović je dodao i da je Njegoš ‘Gorski vijenac’ napisao pod uticajem Francuske revolucije 1789. godine. Profesor Danilo Lekić je smatrao da je Njegoš kroz odnos prema Mlečanima napadao zapad i da je opisivao pojedinosti ove nazadne civilizacije. Profesor i publicista Marko Kažić je naveo da je Njegoš kroz riječi vojvode Draška opisao dekadentnost mletačkog i zapadnog društva.
Kažić je tvrdio da je Njegoš u NOB-u bio pokretač i vaspitač borbenih i naprednih narodnih masa. Sudeći po ovim stavovima, Njegoš je bio prvi marksistički pjesnik Crne Gore, jer su vodeći političari i intelektualci njegovo djelo tumačili kao proizvod klasne borbe.“
Himna revoluciji
Na centralnoj proslavi stogodišnjice govorio je predśednik NR Crne Gore Blažo Jovanović. On je rekao da se Njegoš borio protiv „bezdušnosti hrišćanske kapitalističke Evrope“ te da je bio veliki poštovatelj Rusije, jugoslovenstva i slobode Crne Gore i Crnogoraca, koji se borio protiv turskog okupatora i domaćih izdajnika.
Jovanović je, kao i mnogi prije njega, jedan istorijski mit iz Njegoševa djela vratio u modu i utvrdio da je istraga poturica u Gorskome vijencu prikazana neobično živo i istinito. Istraga je po njemu bila uzor u toku NOB-a i naveo „da je u ratu više nego ikada ranije potvrđena istinitost i trajna pjesnička vrijednost ‘Gorskog vijenca’, da se Njegošev lik lepršao na zastavama Titove armije i da je Njegoš tokom rata bio suborac i učitelj partizana.“
Glavno tumačenje Njegoševa djela na jubileju pripalo je književniku Radovanu Zogoviću. „On je promovisao ideje koje je vlast vidjela u Njegoševom djelu. Zogović je tvrdio da je Njegoš revolucionarnu 1848. godinu tumačio baš kao i Karl Marks, i da se u ‘Gorskom vijencu’ Njegoš borio protiv turskog feudalizma, odnosno turskih eksploatatora i venecijanskog kapitalističkog svijeta.
Zogović je Njegoševo djelo tumačio kao klasnu borbu, i naveo je da je ispod glavnog konflikta u ‘Gorskom vijencu’ zastupljena borba klase feudalaca i klase porobljenog i eksploatisanog seljaštva.
U ‘Gorskom vijencu’ je vidio dokaz da se novi pravedni društveni poredak može podići samo na razvalini starog i izvojevati samo revolucionarnom borbom. Zogović je izjavio da je čitav ‘Gorski vijenac’ himna revolucionarnoj borbi za uništenje nepravednih i nerazumnih društvenih odnosa i ustanova.
Pomoću Njegoševog djela Zogović je opravdao ciljeve socijalističke revolucije u Crnoj Gori. I on je Njegoša smatrao, u osnovi realistom, i tvrdio je da je Njegoš veoma blizak socrealizmu.
Nacionalnost
Zogović se osvrnuo i na Njegoševu nacionalnu pripadnost. Izjavio je da je Njegoš, prije svega, crnogorski pisac i da pripada istoriji crnogorske literature. Zogović je tvrdio da je Njegoš sebe smatrao i Crnogorcem i Srbinom, i da pripada i srpskoj i jugoslovenskoj književnosti, ali da je njegova crnogorska nacionalnost nesporna.“
Ovakvi manevri u tumačenju Njegoša mogu se sabrati u nekoliko analitičkih sudova: partizani iz Drugoga svjetskog rata legitimisani su kao savremena verzija Njegoševih oslobodilaca iz Gorskoga vijenca; neprijatan motiv – pokolj muslimana, otklonjen je zaobilaženjem religijske potke i veoma popularnim komunističkim epitetom „domaćih izdajnika“; predstavljajući ga kao narodnoga pjesnika komunisti su se direktno obraćali radnicima i seljacima, koji su bili stanac novouređenoga društva, a Njegoševo djelo im je bilo veoma dobro poznato – tako je bio olakšan put prijemu komunističkih parola i proklamacija u narodu.
Uz ovo treba dodati i izrazito popularisanje Njegoševa nesvetačkog života i nedržanja do svešteničkih regula, što je potpuno odgovaralo komunističkom odnosu prema vjeri.
