Piše: Prof. dr Božidar ŠEKULARAC
U vrijeme turskih osvajanja crkva u Crnoj Gori u prvo vrijeme je zadržala svoja imanja, doduše poneđe i smanjena. Tako je povlastice manastira Sv. Nikola na Vranjini potvrdio i Mehmed II već 1478. godine. Iz deftera, posebno onog 1523. godine, jasno se vidi da su crkvi ostala imanja koja su joj darovali srpski kraljevi.
U ovom defteru Vranjinski manastir ima u Orahovu zemlju 15 „kartaluka“, vinograd i četiri mlina, a selo Orahovo je darovao kralj Milutin oko 1296. godine Vranjinskom manastiru. U selu Godinje isti manastir ima jedan napušteni vinograd, dva mlina, a selo je poklonio kralj Stefan Vladislav 1242. godine Vranjinskom manastiru. Prema defteru, u Limljanima ima Vranjinski manastir zemljište od 16 „kartaluka“, koje je kralj Milutin poklonio Vranjinskom manastiru. U Brčelima manastir Sv. Nikole ima deset „kartaluka“ zemlje, koje je darovao Kaznac Dimitrije, a potvrdio Stefan Dečanski 1326. godine.
U defteru je upisan još jedan mlin u Seocu, a u selu Brajići zemljište u iznosu od tri „kartaluka“. Sa Zabješanima (selo Zabes) Vranjinski manastir je bio u sporu oko zemlje koju je poklonio knez Ivan Crnojević, a Skender-beg je 1527. godine sa carevim kadijom vratio imanje manastiru, pošto 24 vlastelina iz cijele Crmnice potvrdiše međe.
Prema defteru iz 1523. godine Cetinjski manastir je imao dva vinograda, dva mlina, dva „kartaluka“ zemljišta u blizini manastira, te jedan mlin u Majinama. Sva ova dobra, osim mlina u Majinama, osnivačkom poveljom, Cetinjskom manastiru poklonio je crnogorski gospodar Ivan Crnojević.
Komski manastir, po defteru 1523. godine ima dva „kartaluka“ zemlje i vinograd u susjednom selu, u Seljanima vinograd i tri mlina, u Riječanima zemlju, ribolove Volač i Karuč i treći pored njih, i šumu u Kladencu pored Volača. Dakle, manastir Kom je u tursko doba imao imanja koja je 1485. godine Ivan Crnojević bio poklonio sa manastirom Komom Cetinjskom manastiru. Riječki manastir prema defteru je imao vinograd, dva mlina i ribolov u blizini Rijeke. Ova četiri manastira su plaćala porez na svoja imanja, zemlje, ribolove, vinograde i mlinove.
Dakle, i poslije pada Crne Gore pod tursku vlast manastirima su ostala imanja, ali na njih su plaćali porez, kao i kasnije u vrijeme Skender-bega Crnojevića. Kada je riječ o statusu manastirskih posjeda treba istaći da je nekoliko manastira u Skadarskom sandžaku imalo zemlje u kategoriji mulka (emlak) odnosno vakufa. U Crnoj Gori to su bili: Vranjina, Beška, Moračnik, Đurđevi Stupovi. Mulk je bio posjed u punoj svojini kojom se slobodno raspolagalo, a u Vakufu je bila samo imovina koja je bila u punom vlasništvu, znači i mulk, a ova vjerska zadužbina bila je izvan prometa. Pravoslavni manastiri na Balkanu su imali dosta takve svojine, koja je bila u punom vlasništvu države.
Očigledan je primjer u vezi sa sporom (1576) oko ribnjaka Volač i Karuč, koje su bili uzurpirali žabljački begovi, na koje su se tužili svještenici manastira Kom, koji su na osnovu „pisama koje imahu“ uspjeli da dobiju presudu i dobiju novo pismo „da mogu od sada za vazda uživat slobodno iste ribnjake“. Dakle, crkva je uspjela da zadrži imanja koja je imala u vrijeme Skender-bega Crnojevića. U Ivanovo vrijeme crnogorski mitropolit je bio Visarion, a episkop Vavila. U vrijeme Đurađa i Stefana, mitropolit je bio Vavila. Petar I pominje ovoga mitropolita poslije Đurađa – Germana. Zatim se pominju: Pavle, Vasilije, Nikodim, Romil (sredina XVI vijeka), Venijamin (kraj XVI vijeka), Rufim Njeguš (prva polovina XVII vijeka), Mardarije Kornećanin (polovina XVII vijeka), Vasilije veljekrajski, Visarion Bajica (kraj XVII vijeka) i Sava Očinić, poslije čije smrti Opšti zbor bira vladiku Danila Šćepčevića – Njegoša.
Padom Crne Gore pod tursku vlast 1499. godine, a naročito poslije njenog pripajanja skadarskom sandžakatu i nestanak posljednjeg Crnojevića – Skender-bega sa uprave u Crnoj Gori, njome upravlja turski namjesnik, a ne vladika cetinjski tj. mitropolit crnogorski. Mitropoliti crnogorski „imađahu u turskoj provinciji Crnoj Gori isti položaj, kao i drugi manastiri u Turskoj.
Ne behu vladari, nego podanici turskih vladara. Ali kao crkveni poglavari bili su neka vrsta narodnih poglavara“. Uticali su na narodne poslove ali ne i vlasti. Da su crnogorski mitropoliti u XVI i XVII vijeku bili turski podanici, svjedoči postupak cetinjskog vladike Pahomija, koji u drugoj polovini XVI vijeka ide u Carigrad, da se žali Porti zbog nasilnog uzimanja ribnjaka Komskog manastira u Gornjem blatu, od strane nekih ljudi iz Žabljaka. Sličan je slučaj rješavanja spora između Cetinjskog manastira i otmičara Humaca, zbog čega vladika crnogorski Mardarije početkom XVII vijeka pribjegava autoritetu crnogorskoga kadije, a kasnije i podgoričkog paše.
Tek će u drugoj polovini XVII vijeka doći do intenziviranja narodnog pokreta u Crnoj Gori protiv Turaka. Samostalnost Crne Gore postaje ideja na kojoj su radila čitava pokoljenja, sve dok se nije ostvarila i zvanično u XIX vijeku. O crnogorskoj teokratiji može se govoriti tek od vremena Petra I, kada je 13. oktobra 1784. godine, posvećen za arhijereja od strane Karlovačkog mitropolita Mojsija Putnika, kada je Petar nastojao da emancipuje Crnu Goru od Turaka oslanjajući se na Austriju i Rusiju.
Posebno je radio na dobro crkve, zbog čega je i proglašen za sveca. Uostalom „za njegova vladičestva Sveti Sinod ruski je pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori priznao potpuno nezavisnom, kakva je do naših dana ostala“. Prema statističkom pregledu iz 1900. godine o jačini i rasprostranjenosti hrišćanstva i njegovih konfesija kao i o stanju ili statusu episkopa u crkvama sa episkopalnim ustrojstvom, crnogorska crkva se nalazi u popisu na dvaneastom mjestu sa jednim mitropolitom i jednim episkopom, među jerarhima pravoslavne istočne crkve kojih je ukupno 14. U prvim godinama poslije okupacije Crne Gore, turske vlasti su bile tolerantne prema crkvi, ali su kasnije promijenili politiku prema vjerskim zajednicama u Crnoj Gori. Pretvarali su crkve u džamije odmah poslije zauzimanja nekog grada, dešavalo se čak i u prvim satima nakon osvajanja. Ove džamije su dobijale ime sultana koji je izvršio osvajanje, a prepravke su vršene najčešće kasnije. Na prostoru Crne Gore takva sudbina zadesila je crkvu Sv. Đorđa u Žabljaku Crnojevića, Sv. Petra u Bijelom Polju, Sv. Gospoje u Novome, te veći broj crkava u Skadru, Ulcinju i Baru.
U Baru su to bile crkve: Sv. Đorđa, Sv. Nikole, Sv. Marka i Sv. Marije, a džamija na Draču u Podgorici je služila kao crkva, pošto je tu bila crkva Sv. Mihaila još od dukljanskog perioda i bila kultno mjesto hrišćana. Najveći broj oduzetih crkava hrišćanima bile su tvrđavske crkvice, radi potrebe za bogomoljama i islamizacijom stanovništva u osvojenim gradovima. Turska politika je u početku bila fleksibilna, ali je početkom vladavine Selima II, zbog poreza i nameta koji su uvedeni i stalno rasli, dolazilo i do „prodaja crkava i manastira“. Ukoliko crkve i manastiri ne bi mogli da plate poreze, kaluđeri bi se razbježali, a sami hramovi su bili prodati. Mogućnost obnavljanja crkava i manastira iskorišćena je poslije obnove Pećke patrijaršije, tačnije poslije 1557. godine. U prvim decenijama poslije obnove patrijaršije obnovljeno je, nastalo ili su vršene prepravke na preko stotinu crkava i manastira, jer je graditeljska djelatnost u XVII vijeku bila znatno skromnija nego u XVI. Samo u područjima u kojim uopšte nijesu živjeli muslimani bilo je dozvoljeno podizanje novih crkava, izvan naselja, uz prisustvo svjedoka muslimana, prema šerijatskom sudu.
