Društvo

Savršena ljepota slova crnojevićke štamparije

Koliko su štamparije Crnojevića i Vukovića imale uticaja jedna na drugu ilustruje sadržaj predgovora Prazničnom Mineju Božidara Vukovića i Oktoihu Crnojevića. U oba predgovora kaže se da se štampaju ove knjige zbog nedostatka svetih knjiga čemu je kriva „Izmailtska železna palica, ne samo bijući nas, nego i ubijajući nas (Oktoih)“, odnosno „ismailićansko zlostavljanje (Praznični Minej)“
Savršena ljepota slova crnojevićke štamparije
PobjedaIzvor

Piše: Prof. dr Božidar ŠEKULARAC

Ilarion Ruvarac tvrdi da je Makarije sa Đurđem Crnojevićem otišao u Veneciju 1496, pa tu nalazi „polazište i ishodište saradnje između „gospodina Đurđa“ i „raba – božjeg“. Ovo mišljenje dobija sasvim realnu osnovu ako se imaju u vidu Đurđeve rodbinske i političke veze s Mlecima i prethodno Makarijevo bavljenje u Veneciji. Potvrdu ovoga nalazimo i kod Božidara Vukovića, koji 1519. u Veneciji spominje Pahomija „Ot Reke“. „To je onaj kaluđer jedan od sedam pomagača jeromonaha Makarija koji poslije 1496. napušta ove strane i odlazi B. Vukoviću u Veneciju“.

Bolje je reći da je Pahomije bio prvi faktor Štamparije B. Vukovića u Veneciji koji u pogovorima kaže da je „Ot Černije Gori ot Rijeke“, a kasnije stavlja „ot ostrov dioklitiskago jezera“. Možda sa ostrva Kom, gdje su crkvu podigli Crnojevići. Kada je štamparija prenošena sa Oboda na Cetinje u njoj je radio Pahomije. Pahomije bilježi da je „ot Crnije Gori“, „ot Rijeke“, kao što je to činio Makarije, koji je uživao veliki ugled u štamparskim poslovima. Rijeku pominje jer je ona bila sjedište slavne štamparije. Tri su osnovna motiva prisutna kod Božidara Vukovića pri štampanju knjiga: patriotizam i odanost pravoslavlju, naklonost štamparskoj kulturi i trgovački profit.

Prvi se motiv jasno uočava iz njegove biografije i želje da štampariju iz Venecije prenese u otadžbinu. Vidjeći da se masovno uništavaju rukopisi crkvene knjige i da je nestala većina prepisivača tih knjiga, on odluči da se založi za štampanje ćiriličnih knjiga koje su rasturane po svim južnoslovenskim zemljama. Poslije smrti B. Vukovića rad na štampanju ćiriličkih knjiga u Veneciji nastavio je njegov sin Vićenco, a kasnije niču štamparije u više mjesta na Balkanu. Saradnjom „Vlastelina iz Kotora“ Jeronima Zagurovića i Bugarina Jakova Trajkova, preštampano je više knjiga koje je Trajkov slao prijateljima i poznanicima po Bugarskoj i Makedoniji, u prvom redu Kara– Trifunu u Skoplje, koji je iz svoje knjižare rasprodavao crkvene knjige po Makedoniji i Bugarskoj.

 Godine 1569. preštampali su Cetinjski Psaltir, a 1570. Arhijerejski činovnik. V. Dragović je 1939. godine napravio popis crkvenoslovenskih knjiga koje su se nalazile u Narodnoj biblioteci u Sofiji. Na prvom mjestu je Psaltir štampan na Cetinju 1495. godine pod uredništvom Makarija. Venecijanskih izdanja ima više: Psaltir sa Časoslovcem Božidara Vukovića, koji je štampao sveštenik Pahomije 1519. godine, dva Mineja Božidara Vukovića iz 1538. „oko koga se trudio jeromonah Mojsije iz Dečana, otečestvom iz Budimlja, za vrijeme dužda Andrije Griši, Oktoih petoglasnik (5 – 8 glasa) B. Vukovića iz 1537. godine, šest Služabnika Božidarovog izdanja.

U Narodnoj biblioteci u Sofiji nalaze se i knjige koje je štampao Vićenco Vuković: Psaltir iz 1546. i 1561. godine, Sveto Pismo iz 1547, zatim dva Psaltira Jeronima Zagurovića koje je štampao Jakov Trajkov iz Sofije 1570. u Božidarovoj štampariji, i dva Trioda, jedan posni, štampan u Veneciji 1590. godine, a drugi cvjetni, štampan u Skadru 1563. godine „v stranah makedonskih, v otečestvo v grade Skendera Maistro Kamilo Zaneti“. Štampao ga je Stefan iz Skadra 1563, a obnovio ga je 1638. Petar Mihalkov.

Jedan primjerak Oktoiha petoglasnika, koji su sastavili Teodosije i Genadije, kaluđeri Manastira Sv. Save u Mileševu, a štampan je u Veneciji 1537. u štampariji Božidara Vukovića, nalazi se u Manastiru Žitomisliću u Hercegovini. Opisao ga je dr R. Simonović u Letopisu Matice srpske br. 4 za 1891. godinu.

Oktoih u prilogu sadrži slike Matere Božje, arh. Mihaila, Sv. Nikole i Sv. Dimitrija. Na prvom listu je grb B. Vukovića sa jednoglavim orlom i lavom. Upoređujući Oktoih Crnojevića sa Oktoihom B. Vukovića iz 1537, Lj. Stojanović je došao do zaključka „da je ovo izdanje služilo Božidaru kao original“.V. Jagić, takođe, smatra da je B. Vuković preštampao Oktoih iz štamparije Crnojevića.

 Istovremeno za oba ova izdanja on smatra da su pod italijanskim umjetničkim uticajem, naročito u ornamentici inicijala i pojedinim slovnim oblicima (npr. M). Lj. Stojanović čak ističe da je inicijal У u početku petog glasa u stvari latiničko Y. Prekomorskog uticaja ima na zastavicama, gdje se osjeća svježina renesanse, sa primjesama gotike, a slova su uglavnom zapadnjačka.

Naročito su bogato ukrašena inicjalna slova: B, K, L i C. Ipak, „u susretu venecijanskog quattrocento i srpske umjetničke tradicije nema kompromisa radi kompromisa, već Makarije u umjetničkoj sintezi ispoljava vlastiti izraz koji govori o visokom likovnom stvaralaštvu“. Govoreći o Crnojevića štampariji Vlastimir Budimović kaže: „Lepota slova, naročito inicijala, i ostala tehnika ove štamparije bila je savršena“. Mi bismo konstatovali to isto i za štampariju B. Vukovića. Zasluga za ovu lijepu i poznatu tehničku izradu knjiga pripada prije svih jeromonahu Makariju.

Koliko su štamparije Crnojevića i Vukovića imale uticaja jedna na drugu ilustruje sadržaj predgovora Prazničnom Mineju B. Vukovića i Oktoihu Crnojevića. U oba predgovora kaže se da se štampaju ove knjige zbog nedostatka svetih knjiga čemu je kriva „Izmailtska železna palica, ne samo bijući nas, nego i ubijajući nas (Oktoih)“, odnosno „ismailićansko zlostavljanje (Praznični Minej)“. O rasprostranjenosti knjige B. Vukovića govorilo se mnogo puta. Još je Ivan Kukuljević Sakcinski napisao: „Knjige koje su iz njegove (Božidarove) i njegovog sina tiskarne izašle biahu mnogo stoletjah jedino duhovno blago našega naroda iztočne crkve.

Pa još i sada nema gotovo crkve iztočnog obreda u kojoj se ne bi pokraj noviih ruskih crkvenih knjigah našlo kojegod Božidarevo djelo. Njemu ima posredno narod naš zahvaliti što se je u iztočnoj crkvi slovenski jezik, a š njime i krstjanski zakon u turskoj carevini uzdržati mogao“. Potvrdu ovih riječi Ivana Kukuljevića možemo naći i danas u Crnoj Gori.

Portal Analitika