Piše: dr Srđa Martinović
Među njima, najpoznatiji je Pavle Matanović (na slici), prvi poznati vojni pilot iz Crne Gore, koji je poginuo u avionu tokom borbene misije. Sjajno obrazovanje na uglednim univerzitetima: Matanović je rođen 1892. godine, na Cetinju. Njego otac Niko školovao se u Liceju Luja Velikog, a potom na Vojnoj školi u Sen Siru. Kasnije je bio ministar finansija, dok je njegov otac Đuro bio senator i predsjednik Velikog suda u Knjaževini Crnoj Gori.
Pavle Matanović je osnovnu školu završio na Cetinju, kada je kao stipendista knjaza Nikole upućen u Francusku, potom u Njemačku. Srednju školu završio je u Hajdelbergu. Školovao se zajedno sa princom Petrom, najmlađim sinom knjaza Nikole. Studirao je na Pravnom fakultetu u Minhenu, diplomirao u Berlinu, a neposredno pred Prvi svjetski rat, promovisan je za doktora prava.
Uoči Prvog svjetskog rata 1914. godine vratio se u Crnu Goru i borio se u sastavu crnogorske vojske. Od oktobra 1915. godine bio je dodijeljen francuskom artiljerijskom detašmanu koji je Francuska uputila u Crnu Svojim predanim radom od zaborava je sačuvao mnoge pilote i Savo Mikić, rođen 1894. godine u Šavniku koji je, od maja do septembra 1917. godine, učio školu za avijatičare u Šatru, u Francuskoj Pavle Matanović decembar 2017 Partner 29 Arhiv Goru. Sa francuskom artiljerijom borio se na Lovćenskom frontu. Nakon sloma crnogorske vojske, sa kraljem Nikolom napuštio je Crnu Goru u januaru 1916. godine.
Radio je u Ministarstvu spoljnih djela crnogorske vlade u egzilu, u Neju kod Pariza, a jedno vrijeme bio je i ađutant prijestolonasljednika Danila, u Kap Martinu, u činu potporučnika crnogorske vojske. Iz patriotskih osjećanja i želje da na bojištu doprinese pobjedi saveznika, prijavio se u francusku vojsku kao dobrovoljac. Visoko obrazovan, sa ratnim iskustvom i crnogorskim činom, opredijeljen je za ratnu avijaciju. Za kratko vrijeme završio je školu za avijatičara, nakon čega je, dodijeljenim mu avionom, upućen na front protiv njemačke vojske.
Kako je o svom kolegi zapisao Savo Mikić, ovaj plemeniti i vješti Crnogorac, „hladnokrvan, hrabar i neustrašiv, jurišao je kao planinski orao na neprijateljske aeroplane bez straha“. U ratnim operacijama tokom 1916. i 1917. godine pokazao se kao veoma uspješan pilot. Među brojnim podvizima, oborio je dva neprijateljska ratna vazduhoplova. Francuska avijacija konstantno je stražarila oko Pariza i njegovih predgrađa, uz pomoć artiljerije i signalnih znakova - sirena koji su najavljivali dolazak neprijateljskih aviona.
Izdahnuo nakon što je prizemljio avion: U žestokoj odbrani Pariza, u julu 1917. godine, ovaj hrabri katunski vitez neba sukobio se sa tri neprijateljska aviona. U neravnopravnoj borbi, uspio je da obori jedan avion, kada je smrtno ranjen u kičmu. Zahvaljujući pilotskom umijeću stečenom u bezbroj letačkih misija i prirodnoj čvrstini, uprkos teškoj rani, uspio je da prizemlji avion, nakon čega je izdahnuo. Za junačke podvige i herojsku smrt odlikovan je svim francuskim ratnim odlikovanjima. Njegova pogibija uzdrmala je crnogorske emigrantske krugove, a francuska vlada je uputila izraze saučešća crnogorskoj vladi.
Sekretar Ministarstva inostranih djela, Id Ervih, šef eskadrile uputio je napisao u svom pismu: “Svojim osobinama, svojim karakterom, Matanović je bio pilot šaserovog reda, njegovu vrijednost dobro sam zapazio, bistra oka, odanost, žar, to bješe osnov njegove prirode. Napokon, za sve ono što je učinio za svoju domovinu i Francusku, zadobio je kod svih koji ga znadoše vrlo visoko poštovanje, spomen toga poštovanja za vazda vezan sa njegovim imenom”.Ostali Crnogorci, vojni piloti tokom Velikog rata: Prema raspoloživim informacijama školu za avijatičare u Šartru, pored Pavla Matanovića, završili su Velimir Vasilja Dabanović, Ilija Martinović, Savo Mikić, Petar Popović, Vladislav Samardžić i Savo Vukotić.
U redovima francuske vojske, 1917. godine, poginuli su Savo Mikić Prva žrtva na Skadarskom frontu Crnogorska vojska prvi put se susrela sa učešćem aviona u borbenim dejstvima tokom ratnih operacija na Skadarskom frontu u kojem je učestvovao jedan avijacijski odred srpskog vazduhoplovstva. U toku završnih operacija crnogorske vojske, 21. marta 1913. godine, poginuo je pilot iz ovog odreda Mihailo Petrović, kao prva žrtva vojnog vazduhoplovstva.
Velimir Dabanović, koji se nalazio na studijama u Parizu, ali se priključio francuskoj vojsci, kao i Ilija Martinović, koji se nalazio na radu u Njemačkoj, a priključio se francuskoj vojsci nakon bjekstva iz njemačkog zarobljeništva. U francuskoj vojsci tokom Prvog svjetskog rata, kao avijatičari borili su se i Vlado Luke Đurovića, zatim oficir-pilot francuske vojske, Branko Bakić, sin Mitra Bakića, crnogorskog konzula. On je kasnije bio visoki oficir JNA i funkcioner JAT-a. Svoje junaštvo u redovima avijacije pokazao je i potporučnik crnogorske vojske, odlikovani ratnik sa Skadra, Savo Jakova Vukotić, inače unuk komandira JovanaVukotića.
Vukotić je nakon sloma Crne Gore, 1916. godine, otišao u Francusku. Ubrzo se dobrovoljno javio u francusku vojsku u kojoj je pohađao, 1916. godine, školu za avijatičare, nakon čega je raspoređen na front. U aprilu 1917. godine odlazi na Solunski front i priključuje se redovima eskadrile F. 522. Od 8. maja do 19. novembra 1917. godine uspješno je obavio oko 50 bombardovanja neprijateljskih objekata. Njegova hrabrost naročito je dolazila do izražaja nakon okončanja misija, kada je imao običaj da leti nisko iznad neprijateljskih linija i dejstvuje po neprijatelju iz mitraljeza. Zbog te smjelosti sedam puta se vratio sa fronta izbušenim avionom na više mjesta.
Prilikom jednog izviđanja, 11. oktobra 1917. godine, na liniji Vozarci-Gradsko-Demir sukobio se sa dva neprijateljska aviona koja je tom prilikom primorao na odstupanje. Svojim predanim radom od zaborava je sačuvao mnoge pilote i Savo Mikić, kojeg smo ranije pomenuli. On je rođen 1894. godine u Šavniku. Od maja do septembra 1917. godine, učio je školu za avijatičare u Šatru, u Francuskoj. Potom se borio na Solunskom frontu u sastavu francuske eskadrile. Prilikom jednog probnog leta pao je sa 300 metara visine. Teže je povrijedio vilicu, ali se uspješno oporavio. Istu školu pohađao je i Vladislav Samardžić iz Pljevalja, rođen 1892. godine. Pored škole u Šartru, odličnim uspjehom završio je i školu noćnog letjenja u Avoru, kao i školu usavršavanja pilotaže. Bez obzira u kojoj su se od savezničkih avijacija borili, crnogorski piloti su letačkom smjelošću i umijećem pokazali da crnogorsko junaštvo važi i u nebeskim visinama.
