Dok je u 19. vijeku, mnogo prije braće Limijer i filmske kamere, ruski književnik Fjodor M. Dostojevski pisao djela koja će ga uzidati u panteon najznačajnijih svjetskih autora, nije mogao da zna da će njegovi romani i kratke priče biti rado viđeni na velikom platnu. Možda je i dobro što nije mogao da pojmi koliko će postati popularan među filmskim autorima. U moru adaptacija djela Dostojevskog, ima vrlo malo uspjelih filmskih naslova.
Nije iznenađujuće ni veliko interesovanje za Dostojevskog, ni mali broj ubjedljivih adaptacija njegovih djela. Ipak je riječ o autoru koji je je otišao daleko u filozofskom i psihološkom ispitivanju čovjekove prirode. Njegova djela su zbog toga vrlo primamljiva, ali užasno teška za „preseljavanje“ na veliki ekran.
Međutim, to što filmska istorija pamti malo vrsnih adaptacija romana i kratkih priča Dostojevskog uopšte nije važno. Bitno je to da su rijetke uspjele adaptacije njegovih djela znale čak i da promijene različite režiserske stilove i cjelokupni tok filmske istorije.
Uoči 11. novembra, kada bi neprevaziđeni Rus napunio 196 godina, prisjetimo se nekoliko filmskih bisera koje bi pozdravio čak i Dostojevski – od Kurosavinog „Idiota“ do Godarove „Kineskinje“.
Dvojnik
Komplikovani roman „Dvojnik“ godinama je stajao na „policama za adaptaciju“ zbog suštinskog straha režisera da će promašiti suštinu. Ipak, mladi engleski autor Ričard Ajoadi okuražio se i režirao istoimeni film („The Double“) kojim je 2013. godine dokazao da uz malo čudnjikave mašte i „Dvojnik“ može da dođe u obzir. Kada imate zanimljivu režiju i bizarne glumce poput Džesija Ajzenberga i Mie Vasikovske, idealne predstavnike psiholških igara Dostojevskog, dobijate gledljivo filmsko štivo.
Zli dusi
Nakon povratka iz Sibira, Dostojevski je završio jedno od ključnih djela, roman „Zli dusi“, koji je kasnije poslužio francuskom majstoru, Žan-Liku Godaru da snimi čuvenu „Kineskinju“.
Ostvarenje „La chinoise“ (1967) je možda samo blaga adaptacija romana Dostojevskog, ali je ujedno jedan od rijetkih filmova koji govore njegovim jezikom. Nezaobilazno Godarovo djelo sada vjerovatno ne bi bilo toliko relevantno da ga maestralni Francuz nije snimio prije nego su se dešavanja iz ovog filma praktično preselila u stvarnost.
Dvije decenije kasnije, režiser Andžej Vajda probao je da nadmaši Francuza filmom „The Possessed“ (1988) sa Izabel Iper u glavnoj ulozi. Iako se ova adaptacija romana Dostojevskog ne smatra ključnim djelom velikog poljskog majstora, i Vajdina verzija je i te kako odjeknula.
Idiot
Još jedna psihološka perfekcija čuvenog Rusa pronašla je put do majstora filma. Prvi kom je adaptacija romana „Idiot“ zaista uspjela bio je japanski genije Akira Kurosava. Čuveni režiser prebacio je radnju filma „The Idiot“ (1951) u tradicionalno japansko okruženje, ali film nije izgubio onu tipičnu nit Dostojevskog koju je fenomenalno ispratio scenarista Ejiro Hisaita.
Ipak, kada govorimo o ovom važnom djelu, niko nije ostavio tako snažan utisak na filmofile kao Robert Breson. Iako je njegov film „Au hasard Balthazar“ (1966) inspirisan samo jednim dijelom romana, nedugo nakon početka Bresonovog ostvarenja znate da je bez sumnje riječ o Dostojevskom. U tome leži Bresonova perfekcija - sve je u detaljima.
Breson nije bio jedini autor koji je snimio film po jednom od djelova „Idiota“. Igri adaptacija priključio se i Andžej Vajda filmom „Nastasja“ 1994. godine.
Bijele noći
Italijanski sineasta Lućino Viskonti uzeo je kratku priču „Bijele noći“ Dostojevskog kao polazište istoimenog filma, a onda je uhvatio zahvat i snimio prepoznatljivo, originalno djelo. U filmu „White Nights“ sa Marčelom Mastrojanijem režiser se koliko-toliko držao glavne teme iz priče čuvenog književnika i dokazao još jednom koliko su sposobni italijanski autori.
Da Viskonti ne samuje potrudio se Robert Breson 1971. godine, kada je premijerno prikazana njegova prilično neprimjetna verzija „Bijelih noći“ – film „Four Nights of a Dreamer“. Nije loše podsjetiti se i modernije, relativno uspješne adaptacije, ostvarenja „Two Lovers“ (Džejms Grej, 2008) sa Hoakinom Finiksom i Gvinet Paltrou u glavnim ulogama.
Karamazovi
Roman „Braća Karamazovi“ smatra se jednim najboljih djela Dostojevskog, ali nijesmo imali prilike da vidimo mnogo njegovih filmskih adaptacija. Najupečatljivija stigla je 1969. godine. Režirao ju je, pogodićete, Rus - Kiril Lavrov. Njegovo ostvarenje „The Brothers Karamazov“ oduševilo je kritičare šezdesetih godina i dovelo ga je do nominacije za Oskara u kategoriji najboljeg stranog filma. Iako je izgubio zlatnu statuetu od čuvenog filma „Z“ Koste Gavrasa, Lavrovljevo djelo smatra se najboljom filmskom adaptacijom ovog kompleksnog romana.
Zločin i kazna
Roman „Zločin i kazna“ ušao je u istoriju kao djelo Dostojevskog koje je najviše adaptirano kroz filmsku, pozorišnu i TV istoriju. Jedna od prvih uspješnih filmskih adaptacija stigla je 1935. godine. U sotvarenju „Crime and Punishment“, u režiji Josefa fon Sternberga, u zahtjevnoj ulozi Raskoljnikova zablistao je Piter Lori. Ipak, jedna od najinteresantnijih adaptacija prikazana je 1983. godine. Aki Kaurismaki osvojio je kritičare i publiku istoimenim režiserskim debijem! Ova verzija čudnjikavog romana Dostojevskog popularizovala je rad fenomenalnog Finca. Leila MURSELJEVIĆ
Ručno oslikani „San smiješnog čovjeka“
Godine 1877. veliki ruski pisac napisao je jednu od najljepših autorskih priča, „San smiješnog čovjeka“. Junak ove pripovijesti je još jedan u nizu (anti)heroja Dostojevskog – apsurdni čovjek na ivici samoubistva. Međutim, za razliku od većine sličnih likova, ovaj bezimeni protagonista dolazi do prosvjetljenja. Nakon jednog vrlo upečatljivog sna, on shvata koliko njegove vlastite (ne)moralne odluke mogu da utiču na živote drugih ljudi.
Priča „San smiješnog čovjeka“ mnogo je pogodnija za animaciju nego za igranu formu, što je 1992. godine pokazao sjajni ruski animator Aleksandr Petrov dvadesetominutnim filmom „The Dream of a Ridiculous Man“.
Ne zna se šta je najnevjerovatnije u vezi sa ovim kratkometražnim ostvarenjem. Činjenica da izgleda kao nešto što bi Dostojevski stvorio da je ikada dobio šansu da rukuje pokretnim slikama? Ili možda njegove rečenice oslikane na staklu, gotovo isključivo prstima, bez korišćenja kista, gdje svaki kadar dvadesetominutnog ostvarenja čini čak hiljadu slika?
„The Dream of a Ridiculous Man“ je nezaobilazno djelo Petrova, autora koji je dobio Oskara za film „The Old Man and the Sea“ (1999), animiranu adaptaciju rađenu prema istoimenom djelu Ernesta Hemingveja.
M. I.
FOTO: flickr.com / imdb.com / mubi.com / pinterest.com / youtube.com
